Από την Αλεξία Καλογεροπούλου
Αν σας εκνευρίζει κάποιος χωρίς εμφανή λόγο, αναρωτηθείτε μήπως προβάλλετε πάνω του κομμάτια του δικού σας εαυτού! Δεν είναι λίγες οι φορές που η συναισθηματική φόρτιση μας οδηγεί σε πράξεις που ξαφνιάζουν και εμάς τους ίδιους, οι οποίες έχουν στόχο πρόσωπα που μας πλαισιώνουν. Ελάχιστες είναι, ωστόσο, οι περιπτώσεις στις οποίες εξετάζουμε τα αίτια που μας οδήγησαν στην εκτόνωση του συναισθήματος εις βάρος τους. Μια τέτοια μορφή εκτόνωσης είναι η προβολή, ένας από τους μηχανισμούς άμυνας του Εγώ, που μπαίνει σε λειτουργία -χωρίς να το συνειδητοποιούμε-, όταν αποτυγχάνουν οι προσπάθειές μας να διατηρήσουμε την ψυχική μας ισορροπία και να μειώσουμε την ψυχολογική ένταση που νιώθουμε.
«Αυτόματος πιλότος»
Οι μηχανισμοί άμυνας του Εγώ, που διατυπώθηκαν αρχικά από τον Φρόιντ, ενεργοποιούνται αυτόματα, χωρίς να το καταλαβαίνουμε, κάθε φορά που η συνοχή ή η σταθερότητα της προσωπικότητάς μας μπαίνει σε κίνδυνο. Όλοι μας τους χρησιμοποιούμε συχνά πυκνά και δεν υπάρχει τίποτα κακό σε αυτό, αρκεί να μην το κάνουμε σε υπερβολικό βαθμό. Οι πιο βασικοί μηχανισμοί άμυνας του Εγώ είναι η άρνηση της πραγματικότητας, η απώθηση, η παλινδρόμηση, η μετάθεση, η υποκατάσταση, η ταύτιση, η εκλογίκευση, η εξιδανίκευση, η ματαίωση και η προβολή, με την οποία θα ασχοληθούμε αναλυτικότερα.
Κάθε φορά που το Εγώ δεν μπορεί να συμβιβάσει τις επιθυμίες και τις πράξεις του με τις ηθικές αρχές του, αποδίδει στους άλλους τις επιθυμίες που θεωρεί ανήθικες ή τα λάθη και τις πράξεις που κάνει μεν, αλλά ταυτόχρονα απορρίπτει. Ό,τι, δηλαδή, συμβαίνει μέσα μας το προβάλλουμε προς τα έξω, σε άλλες αιτίες, πρόσωπα ή καταστάσεις, για να δικαιολογήσουμε στον εαυτό μας και στους άλλους τη συμπεριφορά και τις σκέψεις μας και να αποφύγουμε τις εσωτερικές συγκρούσεις. Ένα συνηθισμένο παράδειγμα προβολής είναι ο σύζυγος που δημιουργεί μια εξωσυζυγική σχέση, αλλά ρίχνει τις ευθύνες στη σύζυγό του για την πράξη του. Αν ο άνθρωπος αυτός αναζητήσει τα βαθύτερα αίτια που τον έσπρωξαν στην απιστία, ενδεχομένως να ανακαλύψει πράγματα που θα του δημιουργήσουν εσωτερικούς κλυδωνισμούς που ίσως δεν μπορέσει να αντέξει.
Στόχος: η μείωση του άγχους
Ο λόγος που χρησιμοποιούμε το μηχανισμό της προβολής είναι για να ελαττώσουμε το άγχος που βιώνουμε, το οποίο φοβόμαστε ότι μπορεί να μας συντρίψει και να μας οδηγήσει τελικά στην απώλεια του εαυτού μας. Γι’ αυτό υποκρινόμαστε ότι κάποιος άλλος και όχι εμείς κάνει τις δυσάρεστες σκέψεις που γυρίζουν στο μυαλό μας.
Μπορεί, για παράδειγμα, να μη συμπαθούμε κάποιον, αλλά επειδή οι γονείς μας μας έλεγαν πάντα να είμαστε φιλικοί απέναντι σε όλους, το Υπερεγώ μας (που περικλείει τις ηθικές επιταγές της κοινωνίας και των γονιών μας) δεν μας επιτρέπει να εκφράσουμε ανοιχτά την αντιπάθειά μας, αν δεν θέλουμε να νιώσουμε άγχος και ενοχές, αφού το συνειδητό θα κινείται αντίθετα προς το ασυνείδητό μας. Εδώ, λοιπόν έρχεται να σώσει την κατάσταση ο μηχανισμός της προβολής, ο οποίος μας προστατεύει από τη σύγκρουση, επιτρέποντάς μας να προβάλουμε αυτό που νιώθουμε στον άλλον. Αντί, λοιπόν, να πούμε αυτό που πραγματικά νιώθουμε, δηλαδή: «Αυτός ο άνθρωπος είναι πολύ αντιπαθητικός», λέμε: «Αυτός ο άνθρωπος δεν με συμπαθεί».
Όμοιος τον όμοιο
Πολλές φορές χρησιμοποιούμε το μηχανισμό της προβολής για να αποδεχτούμε ουσιαστικά τις πράξεις μας που μας προκαλούν αμηχανία. Σε αυτήν την περίπτωση υποθέτουμε ότι οι άλλοι ενεργούν και σκέφτονται όπως εμείς. Το «κέρδος» από αυτήν την ψευδαίσθηση είναι ότι επιτρέπουμε στον εαυτό μας να αγνοήσει τις δικές μας συμπεριφορές με τις οποίες δεν νιώθουμε άνετα. Ένας άπιστος σύζυγος, για παράδειγμα, υποπτεύεται ότι η γυναίκα του τον απατά ή μια γυναίκα που έλκεται ερωτικά από ένα συνάδελφό της τον κατηγορεί για σεξουαλική παρενόχληση. Η προβολή μάς επιτρέπει να κρίνουμε την κακή συμπεριφορά του άλλου, χωρίς να μπούμε στην επώδυνη διαδικασία να αντιληφθούμε ότι εμείς οι ίδιοι συμπεριφερόμαστε ακριβώς με τον τρόπο που κατακρίνουμε.
Ευκαιρία για εξέλιξη
Όλοι μας προβάλλουμε στους άλλους κομμάτια του εαυτού μας που έχουμε αποκηρύξει ή που δεν γνωρίζουμε καν ότι υπάρχουν. Οι άλλοι λειτουργούν σαν καθρέφτες, όπως άλλωστε και εμείς για αυτούς, και μας δείχνουν τις πλευρές του εαυτού μας που έχουμε παραμελήσει ή έχουμε φροντίσει να τις κρατήσουμε κρυμμένες. Όταν ένα άτομο μας εκνευρίζει, χωρίς να καταλαβαίνουμε απολύτως το λόγο, ή όταν νιώθουμε ότι «πατάει τα κουμπιά» που μας κάνουν έξαλλους, στην πραγματικότητα μας δείχνει κάποιο κρυμμένο κομμάτι του εαυτού μας.
Τα κομμάτια που το Εγώ μας θεωρεί «σωστά» δεν μας ενοχλούν, όταν τα βλέπουμε να εκφράζονται από τους άλλους. Η εξέλιξη, όμως έρχεται από εκείνα που έχουμε απωθήσει ή δεν γνωρίζουμε και μας προκαλούν ενόχληση, όταν εκδηλώνονται από κάποιον άλλο. Συνειδητοποιώντας ότι αυτά αποτελούν και δικά μας κομμάτια, θα αρχίσουμε σταδιακά να τα αποδεχόμαστε και να τα διορθώνουμε, για να γίνουμε καλύτεροι, να ισορροπήσουμε και να εξελιχθούμε.
Αν, για παράδειγμα, μας ενοχλεί η υπερβολική ανευθυνότητα κάποιου, αυτό δεν σημαίνει ότι πρέπει και εμείς να γίνουμε εξίσου ανεύθυνοι, αλλά ότι ίσως πρέπει να περιορίσουμε την υπερβολική υπευθυνότητά μας και να δούμε και την πιο χαρούμενη πλευρά της ζωής, ώστε να γίνουμε πιο ισορροπημένοι.
Η προβολή στις σχέσεις
Οι σχέσεις είναι το αγαπημένο πεδίο δράσης των προβολών. Όταν όμως συνειδητοποιήσουμε ότι προβάλλουμε δικές μας πλευρές στο ταίρι μας και αρχίσουμε να αλλάζουμε και να «ανακαλούμε» τις προβολές μας, αναγκαστικά θα αλλάξει και ο σύντροφός μας, ο οποίος εξέφραζε μέχρι τώρα τα κομμάτια που είχαμε απωθήσει. Εξαιτίας, λοιπόν, της διαφορετικής συμπεριφοράς μας αναγκάζεται να αλλάξει και αυτός στάση, ρόλο και συμπεριφορά και να πάρει πίσω τις δικές του προβολές. Λίγοι μπορούν να αντέξουν αυτήν τη διαδικασία, γι’ αυτό άλλωστε οι περισσότερες σχέσεις σε αυτό το στάδιο διαλύονται.
Ένα παράδειγμα: Ο Γιάννης και η Χριστίνα είναι παντρεμένοι 17 χρόνια. Μέσα στα τόσα χρόνια γάμου είχαν διαμορφώσει συγκεκριμένους ρόλους: Η Χριστίνα εξαρτιόταν οικονομικά και συναισθηματικά από τον Γιάννη, δεν αναλάμβανε πρωτοβουλίες, υποτασσόταν στις επιθυμίες του και είχε προβάλλει στον άντρα της την κρυμμένη ανάγκη της για άσκηση εξουσίας, οικονομική ανεξαρτησία, έλεγχο και κύρος. Ο Γιάννης, από την άλλη, ήταν ανεξάρτητος, ασκούσε έλεγχο και κριτική και εξέφραζε το δυναμικό στοιχείο της σχέσης. Εκείνος είχε απωθήσει και είχε προβάλει στη γυναίκα του την ευαίσθητη, εξαρτημένη και συναισθηματική πλευρά του εαυτού του.
Κάποια στιγμή, όμως, η Χριστίνα αρχίζει να αλλάζει και να επιδιώκει περισσότερο έλεγχο και ανεξαρτησία στη ζωή της. Ο Γιάννης, που τόσα χρόνια την έχει συνηθίσει αλλιώς, τώρα θα αναγκαστεί να αλλάξει και να έρθει σε επαφή με τις πλευρές του εαυτού του που είχε απωθήσει. Για τους περισσότερους αυτό είναι κάτι οδυνηρό και γι’ αυτό άλλωστε ακολουθούν τον πιο εύκολο δρόμο: Ρίχνουν την ευθύνη ο ένας στον άλλο και αρνούνται το δικό τους φταίξιμο, αποφεύγοντας να έρθουν σε επαφή με τα βαθύτερα προβλήματά τους. Προτιμούν να ζουν με ψευδαισθήσεις και συνήθως σε αυτήν τη φάση η σχέση τους θα λήξει. Οι άνθρωποι αυτοί μετά από λίγο θα επαναλάβουν τα ίδια λάθη με έναν άλλο σύντροφο.
Αν όμως ο Γιάννης -και ο κάθε Γιάννης!- βρει τη δύναμη να αναγνωρίσει τα κομμάτια του εαυτού του μπροστά στα οποία προτιμάει να κλείνει τα μάτια και συνειδητοποιήσει ότι δεν είναι μόνο ανεξάρτητος και δυναμικός, αλλά και εξαρτημένος και ευαίσθητος, η σχέση θα διατηρηθεί, θα δυναμώσει και θα περάσει σε ένα πιο ώριμο επίπεδο, όπου και οι δύο σύντροφοι θα εκφράζουν πιο ισορροπημένα τα συναισθήματά τους και να αποδέχονται πλήρως τον εαυτό τους. Ο ίδιος, δε, θα βρεθεί ένα βήμα πιο κοντά στην αυτογνωσία και στην ευτυχία. Η λέξη-κλειδί εδώ είναι το και. Δεν είναι ανάγκη να είμαστε ή το ένα ή το άλλο.
Ανάγκη για αλλαγή
Όσο περισσότερο σφυρίζουμε αδιάφορα μπροστά στις προβολές μας τόσο δυσκολότερα γίνονται τα προβλήματά μας καθώς περνούν τα χρόνια. Κάποιοι από εμάς αντιλαμβάνονται ότι κάτι δεν πηγαίνει καλά, αλλά αρνούνται, συνειδητά ή ασυνείδητα, να αντιμετωπίσουν το πρόβλημα. Επιλέγουν να ζουν μια μίζερη, ανικανοποίητη ζωή και το μόνο που κάνουν είναι να κατηγορούν τους άλλους για ό,τι δεν τους πηγαίνει καλά. Κάποιοι άλλοι, πάλι, μπορεί να έχουν επιτύχει σε πολλούς τομείς, μέσα τους όμως εξακολουθεί να υπάρχει μια κρυφή ανικανοποίητη επιθυμία ή ανάγκη, που τους προκαλεί ένα δυσβάσταχτο κενό. Αν θέλουμε, όμως, να ζήσουμε μια πιο ολοκληρωμένη, ευτυχισμένη και ισορροπημένη ζωή, πρέπει να βρούμε το κουράγιο να αντιμετωπίσουμε τις κρυφές πλευρές του εαυτού μας, που μας εμποδίζουν να εξελιχθούμε. Δεν είναι τόσο τραγικό να παραδεχτούμε τις αδυναμίες μας. Εξάλλου, κανείς δεν είναι τέλειος.
Αναγνωρίστε τις προβολές σας
Μπορεί να προβάλλετε στους άλλους τις αποκηρυγμένες ή κρυφές πλευρές του εαυτού σας, αν:
*Κάποιος σας βγάζει μονίμως εκτός εαυτού ή σας κάνει πάντα να νευριάζετε.
*Ασκείτε συνεχώς κριτική σε κάποιον.
*Αντιστέκεστε σθεναρά σε κάποιο πρόσωπο ή σε κάποια ιδέα.
*Παραπονιέστε γιατί οι άλλοι σας φέρονται πάντα με έναν τρόπο που δεν σας αρέσει.
*Ζηλεύετε ή θαυμάζετε κάποιον για μια συγκεκριμένη ικανότητά του ή για ένα στοιχείο του χαρακτήρα του.
*Είστε απολύτως σίγουροι ότι διαφέρετε εντελώς από τον άλλο. Στην ουσία, η προβολή
μάς βοηθά να αρνηθούμε και να κρύψουμε την πραγματική πηγή του άγχους μας, μεταθέτοντας τα προβλήματά μας σε εξωγενείς παράγοντες.
