Από τη Βασιλική Τζουράκη

Eντάξει, δεν ξέρω πώς τα κατάφερα πάλι και δέχτηκα. Με τουμπάρανε. (ή) Ένιωσα πως ήταν καθήκον μου. (ή) Δεν ήθελα να δυσαρεστήσω κανέναν. (ή) Με πιάσανε πάλι οι ψυχοπονιές. Όμως μια από τα ίδια και πάλι: Φορτώθηκα κάτι που δεν είναι ούτε επιλογή μου ούτε ευχαρίστησή μου. Αντίθετα, θα μου δημιουργήσει ένα σωρό άλλα προβλήματα, με πρώτο και καλύτερο την απώλεια της ψυχικής μου ηρεμίας. Αλλά και να μη δεχόμουν, σάμπως θα ένιωθα καλύτερα;

Μήπως ανήκετε κι εσείς στα άτομα που έχουν κάνει αμέτρητες φορές τις παραπάνω σκέψεις, βράζοντας στο ζουμί τους επειδή δεν είπαν «όχι» σε κάτι που δεν ήθελαν; Και μετά έσκυψαν το κεφάλι και έπραξαν σύμφωνα με αυτό που δέχτηκαν, επικρίνοντας τον εαυτό τους για την έλλειψη θάρρους και παραδέρνοντας σ’ έναν ωκεανό από διλήμματα; Τουλάχιστον, μπορείτε να παρηγορηθείτε, διότι δεν είστε οι μόνοι. Αμέτρητοι άνθρωποι βρίσκονται μονίμως «καπελωμένοι» από υποχρεώσεις και αγγαρείες, τις οποίες αδυνατούν να αρνηθούν, από το «πάρε ένα ακόμη κομματάκι καρυδόπιτα, έλα τώρα που κάνεις δίαιτα, εγώ για σας την έφτιαξα» μέχρι την επείγουσα έκθεση του τμήματος μάρκετινγκ (ένα ακόμη χαμένο Σαββατοκύριακο από τη ζωή σας και η χιλιοστή αναβλημένη εκδρομή).
Υπάρχουν καταστάσεις και καταστάσεις. Άλλες είναι παροδικές και σχετικά ανώδυνες και άλλες μπορεί να βάλουν πραγματικά σε κίνδυνο την προσωπική σας ζωή και την ψυχική σας ισορροπία. Υπάρχουν επίσης καταστάσεις στις οποίες φαίνεται πως, ό,τι κι αν κάνετε, χαμένοι θα βγείτε. Αν δεχτείτε αυτό που σας ζητούν (οι άλλοι αλλά και η συνείδηση ή η πονοψυχιά σας), θα μπλεχτείτε σε κάτι που θα σας επιβαρύνει ψυχικά και σωματικά. Ενδεχομένως, θα επιβαρύνει και τα αγαπημένα πρόσωπα που έχουν άμεση σχέση μ’ εσάς, όπως τα παιδιά ή το σύντροφό σας, αποστερώντας τους την παρουσία και την ενεργητικότητά σας. Αν δεν το κάνετε, θα αντιμετωπίσετε τη δυσαρέσκεια του άμεσα ενδιαφερομένου αλλά και την αποδοκιμασία κάποιου ευρύτερου περίγυρου. Για παράδειγμα, η φροντίδα ενός ανήμπορου και δύστροπου ηλικιωμένου, που καλείστε να τον πάρετε στο σπίτι σας και όχι να τον έχετε σε «ξένα χέρια, τς, τς, τς». Και επειδή είστε η μόνη ανύπαντρη κόρη του, ενώ τα αδέλφια σας έχουν όλα οικογενειακές υποχρεώσεις, πρέπει να συνδυάσετε τη δουλειά σας με τη φροντίδα του μπαμπά. Όσο για το όνειρό σας να συζήσετε με τον Κώστα; Άσ’ το καλύτερα Αλλά, από την άλλη, γίνεται να αρνηθείτε τον πατέρα σας, που τόσα έκανε για εσάς; Αυτά όντως είναι διλήμματα.

Το κάνω από υποχρέωση
Ωστόσο, για τους περισσότερους «αρνητές του όχι» διλήμματα αποτελούν τα πάντα, σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό. Γιατί, πολύ απλά, τους φαίνεται τρομακτική η προοπτική να δυσαρεστήσουν με μια άρνηση. Εφόσον δεν γίνεται να έχουν και την πίτα ολόκληρη και το σκύλο χορτάτο, και από μια κατάσταση κάποιος πρέπει να μείνει δυσαρεστημένος, αυτός ας είναι οι ίδιοι. Τα άτομα που δεν μπορούν να πουν «όχι» πολύ απλά νοιάζονται πάρα πολύ για την επιδοκιμασία από το περιβάλλον τους, έστω κι αν συχνά το καμουφλάρουν πίσω από την καλή τους καρδιά και την υπευθυνότητά τους. Όπως το έθεσε πολύ κυνικά ο Τζορτζ Μπέρναρ Σο, όταν κάποιος ηλίθιος κάνει κάτι για το οποίο ντρέπεται, λέει ότι ήταν καθήκον του.

Το καθήκον, όμως, είναι ένας πολύ καλός τρόπος να μεταθέτουμε τις ευθύνες μας απέναντι στον ίδιο μας τον εαυτό. Να τις φορτώνουμε σε κάποιο απροσδιόριστο σύνολο κοινωνικών ηθικών κανόνων, βάσει των οποίων υποτίθεται ότι εξαναγκαζόμαστε να φερθούμε με το Χ τρόπο, έστω κι αν αυτός είναι ενάντια στις επιθυμίες μας. Όσο εγωιστικό κι αν φαίνεται, έχουμε καθήκον πρώτα απέναντι σ’ εμάς τους ίδιους, στη ζωή που μας προσφέρθηκε. Και αν θέλουμε να δώσουμε σε αυτούς που αγαπάμε, αυτό δεν γίνεται από καθήκον αλλά από προσφορά καρδιάς. Βέβαια, αναπόφευκτα, θα κάνουμε μερικές φορές πράγματα από υποχρέωση και με βαριά καρδιά. Το θέμα, όμως, είναι αυτό να μη γίνεται ο κανόνας και να μην καταλήγουμε να αισθανόμαστε διαρκώς εγκλωβισμένοι και προπάντων εξαντλημένοι ψυχικά και σωματικά.

Κατά πάσα πιθανότητα, όλα αυτά τα έχουν σκεφτεί και τα έχουν καταλάβει οι «αρνητές του όχι». Απλώς διστάζουν να κάνουν το μεγάλο βήμα ή δεν ξέρουν πώς να εκφράσουν μια άρνηση με τέτοιο τρόπο, ώστε να δώσουν στον άλλο να καταλάβει και τη δική τους θέση, είτε αυτή αρέσει είτε όχι. Στο κάτω κάτω, όμως, αν ανήκετε σ’ αυτήν την κατηγορία, πρέπει να θυμάστε ότι όσοι πραγματικά σας αγαπούν θα σας καταλάβουν. Γιατί αγάπη σημαίνει κατανόηση και δυνατότητα να μπαίνεις στη θέση του άλλου. Για τους υπόλοιπους, ας μη σας ενδιαφέρει. Και αν υποθέσουμε ότι υπάρχουν κάποιες αρνήσεις που για λόγους σκοπιμότητας ή φόβου θα θέλατε να τις αποφύγετε, πρέπει να βάλετε ένα όριο στην αποδοχή σας, ξεκαθαρίζοντας ότι δέχεστε υπό προϋποθέσεις, τους κάνετε χάρη, και μόνο γι’ αυτήν τη φορά. Διαφορετικά, θα δημιουργήσετε «δεδικασμένα», που θα κάνουν το μέλλον σας μια διαρκή αλυσίδα από αιτήματα, στα οποία θα θεωρείται πλέον αυτονόητο ότι δεν θα λέτε «όχι».

Η τέχνη της άρνησης
Πρέπει εδώ να επισημανθεί ότι, όταν οι άλλοι έχουν συνηθίσει να ακούνε από κάποιον μόνο «ναι», δυσκολεύονται να δεχτούν μια άρνησή του. Γι’ αυτό πρέπει να ξέρετε πώς να πείτε το «όχι», ώστε να δείξετε σαφώς στον άλλο ότι αυτή είναι η απόφασή σας και, επιπλέον, να μη δημιουργήσετε μια σύγκρουση, όσο αυτό είναι δυνατόν. Να μερικές «οδηγίες» που δίνουν οι ειδικοί επί του θέματος:
*Ακούστε το αίτημα του άλλου με προσοχή και ευγένεια, χωρίς να τον διακόψετε. Βεβαιωθείτε ότι έχετε καταλάβει απόλυτα τι σας ζητά. Μπορεί να είναι πιο δύσκολο ή και πιο εύκολο απ’ ό,τι σας φάνηκε αρχικά.
*Εκφράστε την άρνησή σας όσο πιο απλά γίνεται, με σταθερό και ήρεμο τόνο, χωρίς να ταράζεστε.
*Μη νιώθετε υποχρεωμένοι να εξηγήσετε τους λόγους αν δεν θέλετε να το κάνετε. Αν ο άλλος επιμένει, αλλάξτε θέμα ή προφασιστείτε μια δικαιολογία και απομακρυνθείτε.
*Αν θέλετε να δώσετε μια εξήγηση για την άρνησή σας, κάντε το όσο πιο απλά γίνεται. Δεν χρειάζεται να επινοείτε τις πιο ατράνταχτες δικαιολογίες («έχω την πεθερά μου στο νοσοκομείο», «το σπίτι πλημμύρισε»), που μπορεί και να σας βγάλουν ψεύτες. Και που επιπλέον σας μειώνουν, γιατί καταφεύγετε σε ψέματα για να διεκδικήσετε ένα δικαίωμα που ποτέ δεν έπαψε να είναι δικό σας.
*Μείνετε σταθεροί. Αν ο άλλος δεν θέλει να δεχτεί την απάντησή σας, πείτε του ότι έχετε πάρει την απόφασή σας και δεν θα την αλλάξετε. Αν εκείνος θυμώσει, διατηρήστε την ψυχραιμία σας και μην παρασυρθείτε σε άλλου είδους συζητήσεις.
*Αν δεν νιώθετε άνετα να το πείτε καταπρόσωπο, πείτε το τηλεφωνικά. Σε αυτήν την περίπτωση, μπορείτε να έχετε γραμμένη από πριν την άρνησή σας σε ένα χαρτί, ώστε να μην κομπλάρετε. Ή στείλτε τη με SMS ή με e-mail.
Και κάτι ακόμα: Ποτέ μα ποτέ μην πείτε «ναι» με την προοπτική μετά να «κρεμάσετε» τον άλλο βρίσκοντας χίλιες δικαιολογίες, ενώ εξαρχής η πρόθεσή σας ήταν να μην κάνετε αυτό που δεχτήκατε. Είναι πολύ μειωτικό, όχι μόνο για εκείνον που το υφίσταται αλλά και γι’ αυτόν που το κάνει, δηλαδή για εσάς.

Τα έξι «όχι» που δείχνουν ότι το εννοείτε

1. Το άμεσο «όχι». Σαφές, συνοπτικό, χωρίς ίχνος απολογίας: «Όχι, ευχαριστώ πολύ», «Όχι, δεν γίνεται».
2. Το «όχι» της κατανόησης. Αναφέρεστε πρώτα στην άλλη πλευρά και καταλήγετε στη δική σας άρνηση. «Ξέρω ότι θα ήθελες / καταλαβαίνω τη θέση σου αλλά δεν μπορώ να το κάνω».
3. Το αιτιολογημένο «όχι». Εξηγείτε το λόγο της άρνησης καθαρά, απλά και χωρίς δραματοποιήσεις: «Δεν μπορώ να το κάνω γιατί δεν προλαβαίνω / δεν έχω χρήματα αυτόν τον καιρό / έχω κανονίσει κάτι άλλο».
4. Το ανοιχτό «όχι». Αφήνετε περιθώρια να κάνετε αυτήν την εξυπηρέτηση κάποια άλλη στιγμή. «Δεν μπορώ τώρα, αλλά μπορούμε να κανονίσουμε κάτι την επόμενη εβδομάδα».
5. Το εναλλακτικό «όχι». Προσφέρεστε να κάνετε κάτι άλλο αντί γι’ αυτό που σας ζητούν. «Δεν μπορώ, αλλά μήπως θα ήθελες να σου....;».
6. Το «όχι» της κολλημένης βελόνας. Ενόσω ο άλλος επιμένει, εσείς επαναλαμβάνετε μετά από κάθε φράση του διαρκώς και ανέκφραστα την άρνηση με τις ίδιες ακριβώς λέξεις, χωρίς να μπαίνετε σε κανενός είδους ανταπαντήσεις στα επιχειρήματά του (πολύ αποτελεσματικό και όταν σας ενοχλούν πλασιέ και τηλεπωλήσεις): «Όχι, δεν μπορώ / δεν θέλω / δεν με ενδιαφέρει, Είπα, δεν μπορώ Είπα, δεν μπορώ».

Πώς δεν θα γίνετε θύμα!
Η Vera Peiffer που είναι επικεφαλής του Ιδρύματος Peiffer, το οποίο ειδικεύεται στη διδασκαλία πρακτικών δεξιοτήτων ζωής, προτείνει δύο ενδιαφέρουσες νοητικές ασκήσεις που βοηθούν να συνειδητοποιήσει κάποιος πώς κάνει τον εαυτό του θύμα ή υποχείριο των άλλων.

Άσκηση Οθόνης 1
*Καθίστε κάτω και κλείστε τα μάτια σας.
*Σκεφτείτε την κατάσταση στην οποία βρίσκεστε. Αναλογιστείτε όλες τις λεπτομέρειες γύρω από όλα όσα συμβαίνουν αυτήν τη στιγμή.
*Φανταστείτε ότι θα μπορούσατε να βάλετε όλα τα γεγονότα των τελευταίων μηνών πάνω σε μια οθόνη στο μυαλό σας. Δείτε, στο μυαλό σας, όλα όσα έχουν συμβεί ως εξωτερικός παρατηρητής. Αντικαταστήστε τον εαυτό σας στην οθόνη με κάποιον πολύ καλό φίλο σας, ή ίσως με ένα στενό συγγενή σας τον οποίο συμπαθείτε πολύ. Δείτε να συμβαίνει σ’ εκείνον αυτό που συμβαίνει σ’ εσάς προς το παρόν.
*Αναλογιστείτε πώς αισθάνεστε για το φίλο σας στην οθόνη που βρίσκεται στη θέση σας.
*Αναλογιστείτε πώς αισθάνεστε για το άλλο πρόσωπο που προβάλλει απαιτήσεις απέναντι στο φίλο σας.
Με αυτήν τη νοητική άσκηση που αναφέρεται στο βιβλίο βλέπει κανείς πόσο απαράδεκτη μπορεί να του φανεί αυτή η κατάσταση όταν αφορά κάποιον τρίτο με τον οποίο έχει κάποια συναισθηματική σύνδεση, με τον ίδιο τρόπο που αγανακτούμε όταν, π.χ., μια φίλη μάς διηγείται πώς την «καπελώνουν» οι άλλοι. Και η συγγραφέας συνεχίζει:
Δοκιμάστε την άσκηση 1 όσον αφορά τη δική σας συναισθηματική κατάσταση. Είναι πολύ σημαντικό να εκφράσετε τα συναισθήματά σας με λέξεις. Όταν θα έχετε συνειδητοποιήσει τα συναισθήματά σας απέναντι σε καθέναν από τους συμμετέχοντες στην οθόνη, συνεχίστε ως εξής:

Άσκηση Οθόνης 2
*Ως εξωτερικός παρατηρητής, μπείτε μέσα στην οθόνη και εκφράστε με σαφήνεια αυτά που αισθάνεστε για την απαιτητική συμπεριφορά του άλλου προσώπου. Μην ανησυχείτε μήπως το παρακάνετε· μπορείτε να φανταστείτε ακόμα και ότι τον πυροβολείτε.
*Τώρα, πηγαίνετε στο φίλο σας στην οθόνη και ενθαρρύνετέ τον. Πείτε του ότι δεν είναι απαραίτητο να ανέχεται αυτούς τους όρους και τις απαιτήσεις. Πείτε του ότι αξίζει καλύτερη συμπεριφορά.
*Βγείτε πάλι από την οθόνη και σκεφτείτε πώς αισθάνεστε τώρα.
Η οθόνη στο μυαλό σας αποτελεί μια θέση από όπου είναι δυνατόν να επανεξετάσετε την κατάσταση στην οποία βρίσκεστε πιο αντικειμενικά. Τοποθετώντας κάποιον άλλο στη θέση σας και παρατηρώντας τα πράγματα απέξω, μπορείτε να αξιολογήσετε καλύτερα αν είστε στην πραγματικότητα υπερευαίσθητοι ή αν κάποιος άλλος προβάλλει σ’ εσάς αδικαιολόγητες απαιτήσεις.

Χρησιμοποιήστε την οθόνη για να εκτονώσετε τα συναισθήματά σας. Η οθόνη δεν είναι πραγματικότητα· η οθόνη είναι μια θέση απ’ όπου μπορείτε να εκτονωθείτε συμβολικά. Και είναι χρήσιμη επειδή διευκρινίζετε πώς αισθάνεστε πραγματικά για μια κατάσταση στην οποία βρίσκεστε μόλις δείτε τα πράγματα από μια ευρύτερη οπτική. Όσο πιο σίγουροι είστε για τα συναισθήματά σας τόσο πιο εύκολο θα είναι να πάρετε αποφάσεις και να τις υπερασπιστείτε αργότερα, όταν χρειαστεί.