Τα ασαφή όρια της εικαστικής απεικόνισης και πραγματικότητας και τα παιχνίδια ψευδαισθήσεων της τέχνης.
Φανταστείτε την έκπληξη και το δέος ενός αρχαίου Αιγύπτιου αγρότη όταν για πρώτη φορά αντίκριζε το μνημειώδες συγκρότημα ναών στο Λούξορ και τα γιγαντιαία αγάλματα των Φαραώ. Τα βαμμένα με ζωηρά χρώματα αγάλματα θα έδιναν την εντύπωση ζωντανών γιγάντων, φρουρών του μεγαλειώδους ναού.
Η Τέχνη, από τα βάθη των αιώνων, αποτελούσε μια «μίμηση» του πραγματικού κόσμου. Ο καλλιτέχνης θαυμάζεται για τη «μαγική» του ικανότητα να αιχμαλωτίζει την εικόνα ανθρώπων και ζώων και να την αναπλάθει εκ νέου. Η ψευδαίσθηση που δημιουργεί η τέχνη είναι ακριβώς η σύγχυση που προκαλεί ανάμεσα στο πραγματικό και την απεικόνισή του. Οταν κοιτάζουμε έναν καθρέφτη, έχουμε την ψευδαίσθηση ότι πίσω του υπάρχει ένας κόσμος όμοιος με το δικό μας. Αν, όμως, τον εξετάσουμε πιο προσεκτικά συνειδητοποιούμε ότι αυτός ο παράλληλος κόσμος δεν είναι υπαρκτός, ούτε καν τρισδιάστατος, αλλά πρόκειται για μια απεικόνιση σε μια επιφάνεια δύο διαστάσεων η οποία κατορθώνει να ξεγελάσει τις αισθήσεις μας.
Αυτό ακριβώς επιτυγχάνει και η τέχνη και μάλιστα συχνά παραμορφώνοντας και αλλοιώνοντας την εικόνα του φυσικού κόσμου. Ο γαλλικός όρος “trompe d’ oeil” χρησιμοποιείται για να χαρακτηρίσει τις περιπτώσεις εκείνες που η επίδειξη της ψευδαίσθησης γίνεται αυτοσκοπός του καλλιτέχνη. Στα μπαρόκ κτίρια συχνά βλέπουμε ζωγραφικές παραστάσεις που επιδιώκουν να δώσουν την αίσθηση του προοπτικού βάθους. Στις οροφές υπήρχαν συνήθως ρεαλιστικές απεικονίσεις του ουρανού με αιωρούμενες μορφές, ενώ τους τοίχους κάλυπταν τοιχογραφίες με τοπία που έδιναν την αίσθηση του βάθους. Ζωγραφισμένοι κίονες, απομιμήσεις μαρμάρινων επενδύσεων, ακόμα και ζωγραφικές παραστάσεις αγαλμάτων έδιναν μια σκηνογραφική ψευδαίσθηση πλούτου με ένα μικρό σχετικά κόστος!
Παρόλο που η σύγχρονη κοινωνία είναι τόσο εξοικειωμένη με την εικόνα, υπάρχουν ακόμα τα περιθώρια των εκπλήξεων. Οι τρισδιάστατες, στερεοσκοπικές, κινηματογραφικές προβολές σε γιγαντοοθόνες προκαλούν αίσθηση. Ο τηλεθεα-τής νιώθει ίλιγγο και ναυτία παρακολουθώντας σκηνές από μια πτήση, ενώ στην πραγματικότητα κάθεται άνετα στη θέση του. Τα ολογράμματα με λέιζερ εκπλήσσουν ακόμη περισσότερο καθώς προβάλλονται στο χώρο μπροστά στο θεατή.
Ενας μετρ των ψευδαισθήσεων είναι αναμφισβήτητα ο χαράκτης M.C. Escher (1898-1972) ο οποίος με το έργο του θέτει ερωτήματα για την ψυχολογία της αντίληψης. Τα σχέδιά του μοιάζουν με μαθηματικούς γρίφους. Πολύπλοκα γεωμετρικά μοτίβα που μετασχηματίζονται, παιχνίδια ανάμεσα στην απεικόνιση και το πραγματικό, παράδοξες και σουρεαλιστικές προοπτικές κατασκευές που δοκιμάζουν τη λογική της κρίσης μας, μια αέναη κυκλική κίνηση με συνεχείς μεταμορφώσεις.
Η Τέχνη δίνει μια άλλη διάσταση στην αρχιτεκτονική μετασχηματίζοντας μια τεχνική, λειτουργική κατασκευή σε ένα θεατρικό σκηνικό ονείρων και συμβόλων. Ο αρχιτέκτονας Michael Graves, σχεδιάζοντας ένα μεγάλο συγκρότημα ξενοδοχείων για την Ντίσνεϊλαντ, πρόσθεσε στην απόληξη αγάλματα γιγαντιαίων κύκνων και ψαριών. Το αποτέλεσμα μπορεί να κριθεί ως κακόγουστο (kitch), όμως ταυτόχρονα δίνει την ψευδαίσθηση μιας ταινίας κινουμένων σχεδίων.
Ο Αριστοτέλης υπογράμμισε την έννοια της «μίμησης» στην τέχνη, ενώ ο Πλάτωνας θεώρησε ότι ο κόσμος που μας περιβάλλει είναι στην πραγματικότητα μια αντανάκλαση ενός άλλου ιδεαλιστικού κόσμου. Αναμφισβήτητα οι ψευδαισθήσεις της τέχνης κεντρίζουν τη φαντασία φανερώνοντας ελκυστικές πτυχές στην καθημερινότητά μας.
