Θα φανταζόσουν ποτέ ότι ο φόβος στην ουσία είναι ένας πολύτιμος φίλος, ένας σύμμαχος που μπορεί να σε προστατεύσει από τους κινδύνους; Αντί να τον βλέπεις σαν έναν τύραννο, που σε περιορίζει και σε καταπιέζει, εκμεταλλεύσου τον προς όφελός σου.
Η πραγματικότητα: ο φόβος έχει πολλά πρόσωπα, αν και ο καθένας από εμάς αντικρίζει συνήθως μία όψη του τη φορά, την οποία είτε αναγνωρίζουμε είτε όχι. Όπως και να χει, ο φόβος θεωρείται η μητέρα που γεννά όλα τα υπόλοιπα δυσάρεστα συναισθήματα και οι εκφράσεις του έχουν διάφορα ονόματα: ανασφάλεια, άγχος, δυσφορία, ανησυχία, αίσθηση ανεπάρκειας, σύγχυση, κατάθλιψη, άρνηση, πανικός, παράλυση και, ακόμα, θυμός, μίσος, επιθετικότητα, βία, ζήλια κ.λπ.
Τι σημαίνει αυτό; Απλούστατα, ότι ένα μεγάλο μέρος της συμπεριφοράς μας καθορίζεται από το φόβο, ακόμα και όταν δεν συνειδητοποιούμε ότι, παραδείγματος χάριν, πίσω από το θυμό ή την οργή μας, την ανασφάλεια ή το άγχος μας κρύβεται αυτός.
Οι ψυχολόγοι αναφέρουν ότι υπάρχουν καταγεγραμμένες πάνω από τετρακόσιες διαφορετικές φοβίες, που, αν και, όπως θα δούμε και παρακάτω, διαχωρίζονται εννοιολογικά από το φόβο, είναι ωστόσο απόρροιά του. Υπάρχουν λοιπόν οι πιο συνηθισμένες, όπως η φοβία της ομιλίας σε μια δημόσια συγκέντρωση, και οι πιο ασυνήθιστες και «παράλογες», όπως η φοβία για τα κουνούπια, για το ασανσέρ ή ακόμα και για το υγρό απορρυπαντικό πιάτων!
Κάποιες απ αυτές, όπως η αγοραφοβία, η υδροφοβία (φόβος για το νερό) ή η πετοφοβία (φόβος για το αεροπλάνο), παραλύουν το άτομο και δεν του επιτρέπουν να ζει ελεύθερα.
Υπάρχουν φόβοι και φοβίες φανεροί, λίγο ως πολύ αναμενόμενοι και λογικοί, που τους αναγνωρίζουμε και τους αποδεχόμαστε ως κοινούς για όλους. Έτσι λοιπόν φοβόμαστε το θάνατο, την απόρριψη και την αποτυχία, την απώλεια και την ασθένεια.
Υπάρχουν όμως και φόβοι ασυνείδητοι, που μπορεί να μην τους παραδεχόμαστε, ούτε καν να γνωρίζουμε την ύπαρξή τους μέσα μας, αλλά, παρ όλα αυτά, μας επηρεάζουν το ίδιο καταλυτικά: ο φόβος της διατήρησης της επιτυχίας, ο φόβος της δέσμευσης και της ανάληψης ευθυνών, ο φόβος της ανεξαρτησίας ή ο φόβος της αλλαγής. Ουσιαστικά λοιπόν ο φόβος είναι ένας σύντροφος στη ζωή μας, που χρειάζεται να τον κατανοήσουμε καλύτερα, ώστε η συμβίωσή μας μαζί του να είναι πιο ισορροπημένη και αρμονική.
Τι είναι τελικά ο φόβος; Στην ουσία, πρόκειται για έναν πολύτιμο φίλο, ένα σύμμαχο που μας προστατεύει από τους κινδύνους. Είναι μια συναισθηματική αντίδραση που ενεργεί σαν ένα προειδοποιητικό σημάδι σε καταστάσεις που γίνονται αντιληπτές ως επικίνδυνες. Πρόκειται για έναν έμφυτο μηχανισμό, που εξυπηρετεί την επιβίωσή μας και ενεργοποιείται από πολύ μικρή ηλικία. Μας διδάσκει να αποφεύγουμε αυτό που μας απειλεί και μας ωθεί σε δράση όταν κινδυνεύουμε. Πολύ λίγα θα είχαμε καταφέρει, όχι μόνο ως άτομα, αλλά και ως είδος, αν δεν υπήρχε ο φόβος να λειτουργήσει ως κίνητρο για να εξασφαλίσουμε ένα ασφαλές περιβάλλον για την επιβίωσή μας.
Πώς έγινε λοιπόν και αυτός ο πολύτιμος φίλος και σύμμαχος έχει καταντήσει για κάποια άτομα ένας δυνάστης;
Το κρίσιμο σημείο βρίσκεται στην αντίληψη του νου σχετικά με το τι είναι αυτό που μας απειλεί: Φόβος ονομάζεται η συναισθηματική αντίδραση απέναντι σε κάτι που αντικειμενικά στοιχειοθετεί απειλή, όπως π.χ. η πυρκαγιά, ενώ φοβία ονομάζεται η αντίδραση απέναντι σε μια κατάσταση που, ενώ αντικειμενικά δεν μπορεί να μας βλάψει, ο νους την εκλαμβάνει ως απειλή, όπως για παράδειγμα η αγοραφοβία ή η κλειστοφοβία. Με άλλα λόγια, ο φόβος είναι μια λογική αντίδραση σε μια αντικειμενική απειλή για τη ζωή και την επιβίωσή μας, ενώ η φοβία είναι μια παράλογη αντίδραση σε κάτι που νομίζουμε ότι μας θέτει σε κίνδυνο.
Εξοικίωση με το φόβο
Μιας και, όπως είδαμε, ο φόβος είναι πάντα παρών στη ζωή μας, χρειάζεται να μάθουμε να συμβιώνουμε με αυτόν και να αξιοποιούμε τις θετικές πλευρές του, οι οποίες μας ωθούν να κινητοποιήσουμε το δυναμικό μας. Όπως μας λένε οι ειδικοί, η κατανόηση της φύσης του φόβων μας είναι καθοριστική, ώστε να τους χειριστούμε και να τους ξεπεράσουμε.
Η ψυχίατρος δρ Σούζαν Τζέφερς, ειδική στην αντιμετώπιση των φοβιών και συγγραφέας πολλών βιβλίων για το ίδιο θέμα (το βιβλίο της Κάν το... κι ας φοβάσαι κυκλοφορεί στα ελληνικά από τις εκδόσεις «Διόπτρα»), αναφέρει κάποιες αλήθειες για το φόβο:
α. Στο βάθος του κάθε φόβου σου υπάρχει απλώς η φοβία ότι δεν μπορείς να αντιμετωπίσεις ό,τι θα φέρει η ζωή στο δρόμο σου.
Όπως λέει η δρ Τζέφερς, π.χ., «φοβάμαι τη μοναξιά» σημαίνει ότι βαθιά μέσα μου υπάρχει η υποσυνείδητη πεποίθηση ότι δεν μπορώ να την αντιμετωπίσω κ.ο.κ.
Αυτό λοιπόν που υπάρχει πίσω από κάθε φόβο είναι η μειωμένη αίσθηση αυτοεκτίμησης, που λέει «ΔΕΝ ΜΠΟΡΩ ΝΑ ΤΑ ΚΑΤΑΦΕΡΩ». Σκεφτείτε για μια στιγμή όλα αυτά που φοβάστε, όλα αυτά που δυσκολεύεστε να κάνετε, και απαντήστε σε μια απλή ερώτηση: «Αν ξέρατε ότι θα τα καταφέρνατε να αντιμετωπίσετε οτιδήποτε σας φέρει η ζωή στο δρόμο σας, τότε ποιος θα ήταν ο φόβος σας;».
Η απάντηση είναι μία: Κανένας! αυτή η διαπίστωση είναι σημαντική. Σημαίνει ότι μπορείτε να χειριστείτε τους φόβους σας, χωρίς να χρειάζεται να ελέγχετε τον εξωτερικό κόσμο, τις συνθήκες ή τη συμπεριφορά άλλων ατόμων.
β. Το μόνο που χρειάζεται να κάνεις για να ελαττώσεις το φόβο σου είναι να εμπιστευτείς περισσότερο την ικανότητα που έχεις να αντιμετωπίζεις οτιδήποτε παρουσιάζεται στο δρόμο σου!
Κάθε φορά που αισθάνεσαι φόβο, λέει η δρ Τζέφερς, θυμηθήσου ότι αυτό συμβαίνει επειδή δεν νιώθεις αρκετά καλά με τον εαυτό σου. Αυτό, από μόνο του, ίσως να μην αρκεί για να ξεπεράσεις το φόβο, ωστόσο η συνειδητοποίησή του είναι πολύ σημαντική, διότι στρέφει την προσοχή σου εκεί που είναι η πηγή κάθε φοβίας, δηλαδή στον εαυτό, και όχι στο αντικείμενο του φόβου. Σε βοηθάει να κατανοήσεις ότι ο φόβος είναι απλώς μια συναισθηματική αντίδραση δικιά σου, κάτι που μπορείς να μάθεις να χειρίζεσαι και να ελέγχεις. Η δρ Τζέφερς συνοψίζει την πραγματικότητα του φόβου σε πέντε αλήθειες, που η κατανόησή τους είναι ένα εξαιρετικό βοήθημα για να μπορέσουμε να τον κατανοήσουμε και να συνειδητοποιήσουμε ότι δεν χρειάζεται να τον... τρέμουμε!
Πρώτη αλήθεια: ο φόβος ποτέ δεν θα φύγει, όσο εγώ συνεχίζω να αναπτύσσομαι.
Είναι σημαντικό να κατανοήσεις ότι το να φοβάσαι δεν αποτελεί πρόβλημα, αλλά μια καθαρά ανθρώπινη κατάσταση. Εκτός κι αν ο φόβος είναι τέτοιος, που να σε παραλύει και να σε ακινητοποιεί οπότε πρέπει να ζητήσεις τη βοήθεια κάποιου ειδικού, δεν χρειάζεται και να... ιδρώσεις για να απαλλαγείς απ' αυτόν. Όσο παράδοξο κι αν ακούγεται, ο φόβος δεν φεύγει ποτέ από τη ζωή μας! Σε κάθε στάδιο της εξέλιξής μας, αλλάζει πρόσωπα, αλλά είναι πάντα παρών. Αυτό όμως που μπορεί να αλλάξει είναι το πώς σχετιζόμαστε μ αυτόν και εδώ βρίσκεται η ανακούφιση και η ελπίδα, αφού κάθε φόβος είναι μόνο μία πλευρά του εαυτού μας, άρα κάθε άνθρωπος είναι «μεγαλύτερος» απ αυτόν.
Δεύτερη αλήθεια: αν θέλεις να κάνεις κάτι αλλά φοβάσαι, καν το!
Αυτό ακούγεται αντιφατικό σε σχέση με την πρώτη αλήθεια, αλλά δεν είναι.
Ο φόβος για συγκεκριμένες καταστάσεις διαλύεται όταν τις αντιμετωπίζουμε. Πρώτα έρχεται η δράση, και μετά ο φόβος χάνεται. Η παγίδα στην οποία πέφτουμε συνήθως είναι η σκέψη «όταν αντιμετωπίσω το φόβο μου, θα κάνω αυτό...» ή γενικά «όταν δεν θα φοβάμαι πια, τότε...».
Αυτό το παιχνίδι του ΟΤΑΝ / ΤΟΤΕ δεν είναι τίποτα άλλο από αναβλητικότητα, δηλαδή, άλλο ένα πρόσωπο του φόβου.
Τρίτη αλήθεια: ο μόνος τρόπος για να νιώσω καλύτερα με τον εαυτό μου είναι να πραγματοποιήσω αυτό που έχω σχεδιάσει.
Πρόσεξε αυτό το σημείο: Το «πραγματοποιώ» συμβαίνει ΠΡΙΝ από το «νιώθω καλύτερα με τον εαυτό μου»». Κάθε φορά που καταφέρνεις να κάνεις κάτι όχι μόνο διώχνεις το φόβο της συγκεκριμένης κατάστασης μακριά, αλλά κερδίζεις και ένα μεγάλο δώρο: προχωράς πολλά βήματα προς το χτίσιμο της αυτοεκτίμησής σου.
Κάθε φορά που καταφέρνεις να διώξεις το φόβο, νιώθεις καλά και διαπιστώνεις ότι υπάρχουν και άλλα πράγματα που θα ήθελες να πετύχεις. Τι γίνεται τότε; Ο φόβος εμφανίζεται ξανά, αλλά εσύ δεν είσαι το ίδιο ακριβώς άτομο. Τώρα έχεις την ανάμνηση μιας επιτυχημένης προσπάθειας και λίγο περισσότερη αυτοπεποίθηση. Μ' αυτόν τον τρόπο φτιάχνεις μέσα σου τη στάση που σε βοηθάει να ξεπερνάς κάθε φόβο, τη στάση που λέει: «Μπορώ να αντιμετωπίσω οτιδήποτε θα μου φέρει η ζωή στο δρόμο μου».
Τέταρτη αλήθεια: δεν φοβάμαι μόνο εγώ κάθε φορά που αντιμετωπίζω κάτι καινούργιο, αλλά και οποιοσδήποτε άλλος το επιχειρεί.
Αυτό σημαίνει ότι ακόμα και οι άνθρωποι που θαυμάζεις για τη γενναιότητά τους, που φαίνεται να κατορθώνουν πράγματα απίστευτα, τα οποία εσύ δεν θα δοκιμάζεις ποτέ, ακόμα κι αν εκείνοι φοβούνται. Η διαφορά σου είναι ότι εκείνοι προχωράνε μπροστά. Όλοι οι άνθρωποι, από ένστικτο, φοβούνται τη φωτιά. Το ίδιο κάνουν και οι πυροσβέστες. Βασίζονται όμως στην πλευρά του εαυτού τους που έχει εκπαιδευτεί και όχι στην πλευρά τους που υπολογίζει τις συνέπειες μιας πυρκαγιάς.
Η τέταρτη αλήθεια: πάντα έχεις μέσα σου τη δυνατότητα να χρησιμοποιήσεις το φόβο σου για να δράσεις.
Όλοι φοβούνται, αλλά δεν αντιδρούν το ίδιο. Γενναίος είναι αυτός που παρά το φόβο του προχωράει. Αυτός που ισχυρίζεται ότι δεν φοβάται καθόλου απλώς λέει ψέματα στον εαυτό του κάτι που κάλλιστα μπορεί να αποτελεί μια ψυχολογική άμυνα απέναντι στο φόβο του.
Πέμπτη αλήθεια: το να σπρώξεις τον εαυτό σου να περάσει μέσα από το φόβο είναι λιγότερο τρομακτικό από το να ζεις με το μόνιμο φόβο που πηγάζει από την αίσθηση της ανημποριάς.
Η πέμπτη αλήθεια είναι πολύ σημαντική, γιατί δείχνει μία από τις μεγάλες παγίδες που βάζει στο δρόμο μας αυτό το συναίσθημα. Όχι μόνο υποχωρούμε μπροστά του και του επιτρέπουμε να μας κυριεύσει, αλλά προγραμματίζουμε και τον εαυτό μας ώστε να μην τολμά και παράλληλα να αισθάνεται τύψεις γι αυτό, εξασφαλίζοντας έτσι τη διαιώνιση της κατάστασης και το ρίζωμα μιας αίσθησης ανημποριάς στην καρδιά μας. Κάθε φορά που παραδίνεσαι στο φόβο, επιλέγεις ασυνείδητα να προσθέσεις περισσότερο στη ζωή σου. Αν σπρώξεις τον εαυτό σου να κάνει το πρώτο βήμα για να περάσει μέσα από αυτόν, θα κινητοποιήσεις αμέσως τη δύναμη και την αυτοεκτίμησή σου. Ο φόβος που πηγάζει από την αίσθηση της απελπισίας είναι μόνιμος, γι' αυτό είναι και πολύ χειρότερος από κάθε άλλον.
Συμπερασματικά: δεν μπορούμε να δραπετεύσουμε από το φόβο. Μπορούμε όμως να τον μεταμορφώσουμε σε ένα σύντροφο που δεν μας καταπιέζει ή μας καθηλώνει, αλλά μας βοηθάει να κινητοποιηθούμε και να προχωρήσουμε μπροστά στο μονοπάτι της προσωπικής ψυχικής ωρίμανσης και εξέλιξης!
Από τον Αγγελο Βιαννίτη
