Η Καθαρά Δευτέρα ονομάστηκε έτσι, επειδή οι χριστιανοί «καθαρίζονταν» σωματικά και πνευματικά, αφού από την ημέρα της Καθαράς Δευτέρας σταματά η κατανάλωση κάθε αρτύσιμου φαγητού και ξεκινά μια νηστεία 40 ημερών, δηλαδή ακριβώς όσες ήταν και οι μέρες τις νηστείας του Χριστού στην έρημο. Μία άλλη εκδοχή υποστηρίζει ότι η ονομασία της δημιουργήθηκε, γιατί οι νοικοκυρές καθάριζαν από το πρωί τα σκεύη τους από τα μαγειρέματα των Αποκριών. Προέρχεται δηλαδή από το ρήμα «καθ-αίρω», δηλαδή καθαρίζω, μαζεύω τα σκουπίδια από την κρεατοφαγία (από+κρέας). Ακόμη, οι Βυζαντινοί, την Καθαρά Δευτέρα την ονόμαζαν Απόθεση -Απόδοση, και τελούσαν διάφορα ψυχαγωγικά δρώμενα, καθώς και σχετικά άσματα, από τα οποία έχουν σωθεί μικρά μέρη μέχρι στις μέρες μας. «Ίδε το έαρ το καλόν πάλιν επανατέλλει, φέρον υγείαν και χαρά και την ευημερίαν».

«Τα Κούλουμα»

Κούλουμα είναι υπαίθρια γιορτή, που γίνεται την Καθαρά Δευτέρα.. To έθιμο θέλει τις οικογένειες να παίρνουν από το σπίτι τους νηστίσιμα τρόφιμα και να πηγαίνουν στην ύπαιθρο, όπου χορεύουν και διασκεδάζουν.

Οσο για τη σημασία της λέξης, οι απόψεις είναι πολλές και διίστανται! Η λέξη Κούλουμα προέρχεται από τη λατινική "κουλούμους" που σημαίνει σωρός, αφθονία, αλλά και τέλος, δηλαδή σηματοδοτεί τον επίλογο της Αποκριάς Από την άλλη πάλι, σύμφωνα με κάποιο άλλο λεξικό, η λέξη κούλουμα παράγεται από την αλβανική "κόλουμ", που σημαίνει καθαρός. Τέλος, μια άλλη εκδοχή υποστηρίζει ότι η λέξη «Κούλουμα» προέρχεται από τη λατινική λέξη "κόλουμνα", δηλ. "κολώνα", επειδή το πρώτο Καθαροδευτεριάτικο γλέντι της Αθήνας έγινε στους Στύλους του Ολυμπίου Διός.

Σαρακοστή

Η Μεγάλη Σαρακοστή ξεκινάει αμέσως μετά την Καθαρά Δευτέρα. Μάλιστα τα παλαιότερα χρόνια οι τρεις πρώτες μέρες επέβαλαν αυστηρή νηστεία και επιτρεπόταν μόνο το νερό, με εξαίρεση λίγες σταφίδες το βράδυ για να μπορούν οι πιστοί να ξεγελάσουν την πείνα τους. Με αυτόν τον τρόπο θεωρούσαν τον εαυτό τους άξιο της Θείας Κοινωνίας με τη λειτουργία των Προηγιασμένων Τιμίων Δώρων.

Τι είναι όμως η κυρά Σαρακοστή; Η κυρά Σαρακοστή στις περισσότερες περιοχές της Ελλάδας ήταν μια χάρτινη ζωγραφιά, η οποία απεικόνιζε μια γυναίκα με σταυρωμένα χέρια, λόγω προσευχής, χωρίς στόμα, λόγω νηστείας, και με εφτά πόδια που αναπαριστούσαν τις επτά εβδομάδες της Μεγάλης Σαρακοστής. Κάθε Σάββατο έκοβαν ένα πόδι και έτσι ήξεραν πόσες βδομάδες νηστείας απέμεναν μέχρι το Πάσχα, ενώ το Μεγάλο Σάββατο, έκοβαν και το τελευταίο πόδι.

Αυτό το κομμάτι χαρτί όμως δεν το πέταγαν, αλλά το δίπλωναν καλά και το έκρυβαν σε ένα ξερό σύκο. Τοποθετούσαν το σύκο αυτό μαζί με άλλα για να μπερδευτεί και όποιος το έβρισκε ήταν και ο τυχερός της χρονιάς.

Σε άλλα μέρη, η κυρά Σαρακοστή ήταν φτιαγμένη από ζυμάρι ή ακόμη από πανί και γεμισμένη με πούπουλα, ενώ στον Πόντο κρέμαγαν από το ταβάνι μια πατάτα ή ένα κρεμμύδι που πάνω του είχαν καρφωμένα εφτά φτερά κότας.

Κι εδώ κάθε βδομάδα αφαιρούσαν ένα φτερό κι έτσι μέτραγαν το χρόνο μέχρι την Ανάσταση. Αυτό το «ημερολόγιο» το ονόμαζαν Κουκουρά.

Ο χαρταετός και η ιστορία του

Χωρίς υπερβολές την Καθαρά Δευτέρα ο ουρανός πλημμυρίζει από πολύχρωμους χαρταετούς.

Σύμφωνα με την ιστορία, οι χαρταετοί πρωτοκατασκευάστηκαν περίπου το 1000 π.Χ, από τους Ανατολικούς λαούς, έχοντας τη μορφή δράκων, πουλιών, ψαριών και διαφόρων ζώων και ήταν στολισμένοι με ευχές και επιθυμίες, για να φτάσουν όσο πιο κοντά μπορούσαν στον θεό.

Μάλιστα οι Κινέζοι τοποθετούσαν πάνω στους χαρταετούς μικρές φλογέρες, οι οποίες σφύριζαν καθώς περνούσε από μέσα τους ο αέρας, γιατί πίστευαν ότι ο ήχος που έβγαζαν έδιωχνε μακριά τα κακά πνεύματα.

Οι χαρταετοί, παρόλο που είναι συνυφασμένοι με το παιχνίδι, έχουν χρησιμοποιηθεί για να διεξάγουν μετρήσεις, για στρατιωτικούς σκοπούς, ακόμα και για να διεξάγουν επιστημονικά πειράματα. Αναφέρεται ότι ο αυτοκράτορας Γουέν Χσούν Τι έκανε πειράματα πτήσεων με αετούς, φτιαγμένους όχι από χαρτί ή ύφασμα, αλλά από μπαμπού τους οποίους επάνδρωνε με κρατούμενους και όσοι από αυτούς επιζούσαν από αυτές τις πτήσεις κέρδιζαν την ελευθερία τους.

Στην Ευρώπη ο χαρταετός εμφανίστηκε γύρω στο 1400 μ.Χ., τον οποίο έφεραν εξερευνητές επιστρέφοντας από την Ασία.

Βέβαια κατά τη διάρκεια του Μεσαίωνα οι χαρταετοί δεν είχαν την ίδια μορφή με τη σημερινή, αλλά ήταν φτιαγμένοι από πανί, όπως τα πανιά των πλοίων.

Πώς προέκυψε η γιορτή;

Τα «Κούλουμα» ξεκινούν από τα πολύ παλιά χρόνια. Σύμφωνα με την παράδοση, η αρχή έγινε από τους μπακάληδες που πουλούσαν βρασμένα κουκιά με ρίγανη και διάφορα νηστίσιμα είδη. Ομως τα τρόφιμα ήταν τόσο νόστιμα που ο κόσμος σχημάτιζε ουρά για να τα αγοράσει με αποτέλεσμα οι έμποροι και οι καταστηματάρχες να ζητήσουν να καθιερωθεί η ημέρα αυτή ως αργία και ημέρα πανηγυριού. Ετσι, στις 28-2-1954 καθορίζεται επίσημα «Η Καθαρά Δευτέρα» και η γιορτή με τα «Κούλουμα» ως αργία και συνοδεύεται από πανηγύρι, με παρέλαση, μεταμφιεσμένους και εντυπωσιακά άρματα.

Τουρσί

Το τουρσί αναμφισβήτητα αποτελεί μία από τις αγαπημένες σαρακοστιανές μας συνήθειες. Σπιτικό ή του εμπορίου και κυρίως σε μεγάλη ποικιλία (πιπεριές, αγγουράκια, λαχανικά, ντοματάκια, μελιτζανάκια κ.α.), το τουρσί μέσα σε άλμη και ξίδι, μας συντροφεύει με τον πιο γευστικό και κυρίως υγιεινό τρόπο. Ακόμη και σήμερα, όπως και στην αρχαία ελληνική κουζίνα, το κρίταμο τουρσί, θεωρείται μία από τις πιο πλούσιες θρεπτικές τροφές πλούσια σε μεταλλικά άλατα, ιώδιο και βιταμίνες και σερβίρεται στις παραθαλάσσιες περιοχές, συνήθως με το όνομα «αρμύρα», συνοδεύοντας ευχάριστα τα θαλασσινά μεζεδάκια.

Λαδερά, φασολάκια, θαλασσινά, ταραμάς, ελιές, χαλβάς, τουρσί και δεκάδες άλλα νηστίσιμα, με αφορμή τη Σαρακοστή μας δίνουν την καλύτερη ευκαιρία για έναν υγιεινό αλλά και ισορροπημένο τρόπο διατροφής. Εκμεταλλευτείτε το και απολαύστε το!

Διάφορα έθιμα της Καθαράς Δευτέρας
Τα γνωστά σε όλους μας έθιμα είναι η λαγάνα και τα διάφορα νηστίσιμα τρόφιμα, όμως η κάθε περιοχή έχει και τα δικά της ιδιαίτερα έθιμα, που ποικίλουν ανά τους χρόνους.

Αθήνα: Τα παλιότερα χρόνια τα βρασμένα κουκιά ήταν το καθιερωμένο φαγητό της ημέρας. ενώ οι νοικοκυρές, ζύμωναν «λιζό» ψωμί, δηλαδή την μπουγάτσα.

Ηλεία: Οι κάτοικοί της φτιάχνουν τα αλμυροκούλουρα και είναι πολύ υπερήφανοι γι αυτά! Σύμφωνα με το μύθο οι ανύπαντρες κοπέλες την Καθαρά Δευτέρα έτρωγαν αλμυροκούλουρα για να δούνε στον ύπνο τους τον άντρα που θα τις παντρευτεί. Μάλιστα ολόκληρη τη διάρκεια της ημέρας δεν έπιναν καθόλου νερό για να πάει ο μέλλον σύζυγός τους στο όνειρό τους, να τους δώσει νερό να ξεδιψάσουν.

Ροδόπη: Συναντάμε το γνωστό έθιμο των Γαϊδουροδρομιών. Οι νέοι της περιοχής, στον κεντρικότερο δρόμο της πόλης, διαγωνίζονται με γαϊδούρια, στο ποιος θα τερματίσει πρώτος. Επειτα ακολουθεί γλέντι στην πλατεία Δημαρχείου με συγκροτήματα από όλη τη Θράκη.

Λιτόχωρο Πιερίας: Αναβιώνουν διάφορα έθιμα που σκοπό έχουν τον εξαγνισμό των κακών πνευμάτων. Το ποιο γνωστό από αυτά είναι «ο χορός των βωμολόχων», που περιδιαβάζει όλο το χωριό με πειράγματα για όλους τους περαστικούς, ενώ στη συνέχεια στήνεται ξέφρενο γλέντι.

Καρπενήσι: Αναβιώνει εδώ και πολλά χρόνια ο "Γύφτικος Γάμος". Πρόκειται για μία παράσταση αρκετά δύσκολη και ιδιαίτερα πολυέξοδη. Γι αυτόν τον λόγο προπολεμικά η ομάδα των προσώπων που συμμετείχαν, έβγαζε δίσκο και συγκέντρωνε κάποιο ποσό που συνήθως χρησίμευε για διασκέδασή τους την άλλη μέρα, αλλά και για κοινωφελείς σκοπούς.

Χίος: Ο «Αγάς», είναι ένα από τα ομορφότερα και παλαιότερα έθιμα της Χίου και τον συναντάμε στα Μεστά και στους Ολύμπους. Έχει τις ρίζες του στην Τουρκοκρατία, περίπου στο 1830-1840 και είναι ένα ιδιότυπο δικαστήριο, από το οποίο δεν μπορεί να γλιτώσει κανείς, αν δεν καταβάλει κάποιο πρόστιμο!

Βόνιτσα: Το έθιμο του Αχυρένιου-Γληγοράκη είναι ένα ιδιαίτερο έθιμο, σάτιρας και διασκέδασης. Μία θεωρία θέλει το έθιμο να είναι μία μορφή της σκωπτικής παράστασης κάποιων μοναχών της Αγίας Παρασκευής εις βάρος ενός μοναχού με το όνομα Γρηγόριος, ενώ μια άλλη θεωρία υποστηρίζει ότι το έθιμο είναι κληρονομιά από τους Βενετσιάνους. Όποια θεωρία όμως και αν ακολουθήσουμε η ουσία είναι ότι ο Γληγοράκης ήταν ένας ψαράς ο οποίος αρνήθηκε τη θάλασσα και έψαξε την τύχη του στη στεριά. Η θάλασσα όμως για να τον εκδικηθεί τον έριξε στα ξένα, να ταλαιπωρείται και να μην μπορεί να έχει σταθερή δουλειά. Μάλιστα, το δρώμενο έχει στοιχεία των διονυσιακών τελετών και των αρχαίων τελετών που γίνονταν για την υποδοχή της Άνοιξης.

Το τραπέζι της Σαρακοστής

Η περίοδος της Σαρακοστής, εκτός από την καθιερωμένη νηστεία, μας προσφέρει και την καλύτερη αφορμή για να αποτοξινωθούμε από τις διάφορες γαστρονομικές καταχρήσεις και ευτυχώς τα νηστίσιμα εδέσματα είναι πολλά και νόστιμα, ικανά για να καλύψουν κάθε γευστική απαίτηση. Επειδή όμως είναι και αρκετά ευάλωτα στην αποσύνθεση, με αποτέλεσμα να μπορούν να προκαλέσουν από βαρυστομαχιά μέχρι και σοβαρής μορφής τροφική δηλητηρίαση, πρέπει να είμαστε αρκετά προσεκτικοί:

Λαγάνα: Η λαγάνα παραπέμπει στα «άζυμα» της Παλαιάς Διαθήκης. Είναι ιδιαίτερα νόστιμη, ιδίως η τραγανή, αλλά και αρκετά παχυντική.

Ελιές: Είναι ιδιαίτερα θρεπτικές, αλλά μην ξεχάσετε να τις πλύνετε καλά αν είναι συσκευασμένες σε άλμη, για να μειωθεί η περιεκτικότητά τους σε αλάτι.

Λαχανικά τουρσί: αγγουράκια, κουνουπίδι, καρότο, πιπεριές κ.λπ.,αλλά επειδή είναι διατηρημένα σε λάδι, ξύδι και άλμη δεν ενδείκνυνται αν έχετε ευαίσθητο στομάχι.

Χταπόδι: Πιο νόστιμο από το κοινό χταπόδι είναι η μελιδόνα, γνωστή και ως μοσχοχτάποδο, που ξεχωρίζει από τη διπλή σειρά με βεντούζες που έχει σε κάθε της πλοκάμι. Για να ξεχωρίσουμε αν ένα χταπόδι είναι φρέσκο, ελέγχουμε αν έχει στιλπνό και σκληρό δέρμα και ευχάριστη μυρωδιά.

Καλαμαράκια: Πεντανόστιμα, τηγανητά ή ψητά, αποτελούν από τα πιο δημοφιλή νηστίσιμα εδέσματα. Συνήθως όμως, τα ολόκληρα θράψαλα που ψήνονται στη σχάρα είναι πιο υγιεινά από τα τηγανητά καλαμαράκια, τα οποία απορροφούν μεγάλη ποσότητα λαδιού κατά το τηγάνισμα.

Οστρακοειδή: Τα μύδια, τα στρείδια, τα κυδώνια, οι πίνες, οι αχιβάδες, οι αχινοί και οι γυαλιστερές αποτελούν εξαιρετική πηγή ψευδαργύρου και σεληνίου. Να θυμάστε ότι είναι φρέσκα όταν μυρίζουν σαν τη θάλασσα και έχουν καλά κλεισμένα όστρακα που κάνουν έναν υπόκωφο ήχο όταν τα χτυπάμε με ένα μαχαίρι, σημάδι πως στο εσωτερικό τους υπάρχει σάρκα και νερό.

Μαλάκια: Οι γαρίδες, οι καραβίδες, τα καβούρια και οι αστακοί είναι ιδιαίτερα θρεπτικά και διαθέτουν ποικιλίες συνταγών.

Χαλβάς: Περιέχει αδιάλυτες φυτικές ίνες που βοηθούν την πέψη και προστατεύουν τη λειτουργία της καρδιάς, πρωτεϊνες, καθώς και σημαντικές ποσότητες της αντιοξειδωτικής βιταμίνης Ε, που ενισχύει το ανοσοποιητικό σύστημα, τονώνει την ηπατική λειτουργία και προλαμβάνει την εμφάνιση καταρράκτη στα μάτια. Ακόμη διαθέτουν πλήθος μεταλλικών στοιχείων όπως ασβέστιο, σίδηρο, μαγνήσιο και φώσφορο, ενώ εξαιτίας της υψηλής του περιεκτικότητας σε λίπη και υδατάνθρακες, ο χαλβάς έχει σχετικά υψηλή θερμιδική αξία.

Ταραμάς: Ο ταραμάς διατίθενται σε δύο είδη στον λευκό και στο ρόδινο χρώμα. Ο ροδόχρους έκανε για πρώτη φορά την εμφάνισή του στην αγορά στη δεκαετία του 1950, κυρίως λόγω ενός εμπορικού τεχνάσματος, αλλά παρόλ αυτά ο λευκός ταραμάς θεωρείται ποιοτικά ανώτερος.

Καλά κούλουμα λοιπόν!