Η παραδοσιακή αρχιτεκτονική των νησιών του Αιγαίου αποτελεί πόλο έλξης και αντικείμενο μελέτης για αρχιτέκτονες και ζωγράφους απ όλο τον κόσμο. Είναι συνηθισμένο φαινόμενο να συναντά κανείς στα νησιά ομάδες φοιτητών που φωτογραφίζουν, σκιτσάρουν, μετρούν και αποτυπώνουν με ακρίβεια παραδοσιακά σπίτια, δρομάκια και ολόκληρες γειτονιές. Ο πρωτοπόρος αρχιτέκτονας του μοντερνισμού Le Corbusier είχε περιηγηθεί στα νεανικά του χρόνια τα νησιά του Αιγαίου και η επίδραση της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής είναι εμφανής στο έργο του. Λευκοί, λιτοί όγκοι σε πολύπλοκες συνθέσεις δημιουργούν ένα κυβιστικό σύνολο σαν ένα μοντέρνο γλυπτό. Το παιχνίδι ανάμεσα στο φως και τη σκιά ζωογονεί αυτά τα μονοχρωματικά συγκροτήματα, με φόντο το γαλάζιο ουρανό, τη θάλασσα και τις βραχώδεις πλαγιές των λόφων. Πάντως, είναι αξιοπερίεργο να συναντήσει κανείς έναν Κινέζο αρχιτέκτονα στη Σαντορίνη, ο οποίος ήρθε στην Ελλάδα για να εκπονήσει διδακτορική διατριβή με θέμα την αρχιτεκτονική του νησιού. Περισσότερα από πέντε εκατομμύρια άτομα ζουν στη Βόρεια Κίνα σε σπίτια, τα οποία έχουν σκάψει στις πλαγιές λόφων. Κάτι ανάλογο συμβαίνει και στη Σαντορίνη. Πολλά παραδοσιακά σπίτια είναι σκαμμένα στο μαλακό ηφαιστειακό έδαφος στην απότομη πλαγιά της καλντέρας. Στην είσοδο αυτής της τεχνητής σπηλιάς οι νησιώτες έχτιζαν μια τοξωτή προέκταση, συμπληρώνοντας το σπιτικό τους. Πάνω από το σπίτι τους μπορεί να υπήρχε το σπίτι ενός συγχωριανού ή η αυλή του. Ενα παλιό εθιμικό δίκαιο ρύθμιζε τα ζητήματα ιδιοκτησίας και έβαζε οικοδομικούς κανόνες στους κατοίκους όπως: "να μην ημπορεί τις να φυτεύσει αμπέλι ή άλλα δέντρα επάνωθεν σκαπτών οσπητίων και γηστερνών, έως οπού ημπορεί να γίνεται ζημία του κάτωθεν".
Τοπικά στοιχεία Η κατασκευή των σπιτιών της Σαντορίνης είναι διαφορετική από των άλλων νησιών του Αιγαίου. Η στέγαση των σπιτιών γινόταν με θόλους. Οι παλιοί τεχνίτες έφτιαχναν ένα ξύλινο καλούπι και έχυναν ένα είδος κισσηρομπετόν ή έχτιζαν το θόλο με πέτρα. Ο θόλος δημιουργούσε μεγάλο ύψος στο εσωτερικό του σπιτιού, το οποίο ήταν απαραίτητο για τον αερισμό και φωτισμό του. Τα σπίτια ήταν συνήθως δίχωρα: στο βάθος υπήρχε το υπνοδωμάτιο των γονιών και μπροστά ήταν το καθημερινό. Οι χώροι υγιεινής ήταν στην αυλή. Η αυλή ήταν το απαραίτητο συμπλήρωμα του σπιτιού, καθώς η ζωή των Ελλήνων ήταν υπαίθρια. Στα άλλα νησιά του Αιγαίου τα σπίτια χτίζονταν με σχιστολιθική πέτρα συχνά χωρίς συνδετικό κονίαμα (ξερολιθιά). Η στέγαση των σπιτιών γινόταν με επίπεδο δώμα, στο οποίο μάζευαν το νερό της βροχής και το οδηγούσαν σε στέρνες. Η ξυλεία ήταν δυσεύρετη. Για τη στέγαση των σπιτιών χρησιμοποιούσαν ένα τοπικό ανθεκτικό δέντρο, τις φίδες, που φύονται στο άνυδρο βραχώδες έδαφος και αντέχουν στον ισχυρό άνεμο. Λόγω του περιορισμένου μήκους των ξύλινων δοκών το πλάτος των δωματίων δεν ξεπερνούσε τα 2,50-3,00 μ. Πάνω από τα δοκάρια τοποθετούσαν καλάμια και πάνω από αυτά ένα παχύ μονωτικό στρώμα από ξεραμένα φύκια. Ετσι εξασφάλιζαν θερμομόνωση αλλά και προστασία των ξύλων από την υγρασία. Πάνω από τα φύκια έστρωναν καλά πατημένο χώμα. Κάθε φθινόπωρο έκαναν συντήρηση της στέγης, ανανεώνοντας το χώμα και πατώντας το εκ νέου καλά, ώστε να παραμένει αδιάβροχο. Η στέγαση με επίπεδο δώμα είναι μια πανάρχαια πρακτική των νησιών του Αιγαίου και της μινωικής Κρήτης. Σε ορισμένες περιπτώσεις, όπως στη Τζια, υιοθετήθηκαν για λόγους πρακτικούς στέγες, καθώς δεν αποκτούσαν την κοπιαστική ετήσια συντήρηση του χωμάτινου δώματος.
Εσωτερική διάταξη Λόγω των κατασκευαστικών περιορισμών ο πυρήνας του νησιώτικου σπιτιού είναι ένα στενόμακρο δωμάτιο. Στο φτωχικό μονόχωρο σπίτι αυτό το δωμάτιο είναι και το μοναδικό. Τα μεγαλύτερα σπίτια αποτελούνται από τη σύνθεση δύο ή περισσότερων στοιχειωδών πυρήνων. Μεταξύ τους συνδέονται με κάμαρες, χαρακτηριστικά στοιχεία της αιγαιοπελαγίτικης αρχιτεκτονικής. Τα υπνοδωμάτια (οι λεγόμενες κάμαρες) επικοινωνούν απευθείας χωρίς διαδρόμους με το καθημερινό (τη σάλα). Στα διώροφα σπίτια, η κυρίως κατοικία βρίσκεται στον όροφο, ενώ στο ισόγειο είναι οι αποθήκες και οι βοηθητικοί χώροι. Μεμονωμένα αγροτόσπιτα συναντάμε στην ύπαιθρο, ορισμένα εκ των οποίων είχαν εποχιακή χρήση. Μονώροφα -ως επί το πλείστον- εντάσσονται αρμονικά στο φυσικό τοπίο, προσαρμοσμένα στις κλίσεις του εδάφους. Εκτενείς πεζούλες στις πλαγιές των λόφων συγκρατούν το λιγοστό καλλιεργήσιμο χώμα, δίνοντας την εικόνα ότι αποτελούν προέκταση της αρχιτεκτονικής των σπιτιών. Λευκοί, λιτοί όγκοι σε πολύπλοκες συνθέσεις, δημιουργούν ένα κυβιστικό σύνολο σαν ένα μοντέρνο γλυπτό. Στους οικισμούς είναι εμφανής η προσπάθεια πλήρους αξιοποίησης του διαθέσιμου χώρου. Οι οικισμοί δημιουργήθηκαν σε δυσπρόσιτα σημεία του νησιού, με οχυρωματικό χαρακτήρα για το φόβο των πειρατών. Την περίοδο της Ενετοκρατίας χτίστηκαν κάστρα, τα οποία ήταν εξαιρετικά πυκνοδομημένα. Σε άλλες περιπτώσεις τα περιμετρικά σπίτια του οικισμού διαμόρφωναν ένα είδος τείχους με λιγοστά ανοίγματα. Οι δρόμοι είναι στενοί και ακολουθούν τις ισοϋψείς καμπύλες του εδάφους. Κάθετα σε αυτούς υπάρχουν απότομα μονοπάτια με σκαλιά. Συχνά στα νησιά του Αιγαίου τα σπίτια επεκτείνονταν και πάνω από τους δρόμους. Το αποτέλεσμα έχει μια γραφικότητα, καθώς ο επισκέπτης περνά κάτω από καμάρες σε μια διαδρομή με ποικιλία εντυπώσεων. Οι γωνίες των σπιτιών κόβονταν φάλτσα ώστε να μην εμποδίζονταν τα φορτωμένα ζώα στο πέρασμά τους. Τα σπίτια χτίζονταν αμφιθεατρικά, επιδιώκοντας να έχουν καλό νοτιοανατολικό προσανατολισμό. Είχαν μικρά ανοίγματα για να προστατεύονται από τη μεγάλη ηλιοφάνεια και τους ισχυρούς ανέμους.
Αρμονική συνύπαρξη Η σφιχτοδεμένη μορφή των αιγαιοπελαγίτικων οικισμών αντανακλά και μια θαυμαστή κοινωνική συνοχή. Οι όμορες ιδιοκτησίες μπλέκονται η μια με την άλλη, ενώ και τα όρια του δημοσίου και του ιδιωτικού χώρου είναι ασαφή. Ο δρόμος ήταν μια προέκταση της αυλής του σπιτιού. Οι νοικοκυρές ασβέστωναν τμήμα του δρόμου, οδηγώντας στον όροφο των σπιτιών. Οι δρόμος στους νησιώτικους οικισμούς δεν είναι απλά ένα πέρασμα, αλλά είναι επίσης ένας τόπος κοινωνικών συναντήσεων. Ο δρόμος με τις ακανονιστίες του και τις εναλλαγές των εντυπώσεων που προσφέρει, είναι ένα από τα στοιχεία που γοητεύουν τους αρχιτέκτονες που επισκέπτονται τα ελληνικά νησιά. Αν εξετάσουμε μεμονωμένα το κάθε κτίσμα των αιγαιοπελαγίτικων οικισμών, θα δούμε ότι πρόκειται στην ουσία για επανάληψη ενός στοιχειώδους αρχέτυπου μοντέλου. Οι νησιώτες έχτιζαν χωρίς επιτήδευση, ακολουθώντας πανάρχαιους οικοδομικούς κανόνες και επιδίωκαν να επιλύουν απλά πρακτικά ζητήματα: καλό προσανατολισμό ώστε να είναι το σπίτι ζεστό το χειμώνα και δροσερό το καλοκαίρι, προστασία από τους ανέμους και την έντονη ηλιοφάνεια, αξιοποίηση του διαθέσιμου χώρου, συλλογή βρόχινου νερού σε στέρνες κ.ά. Το σύνολο είναι πραγματικά εντυπωσιακό και είναι πολύ δύσκολο να αναπαραχθεί με τους σύγχρονους οικοδομικούς κανονισμούς και τη γραφειοκρατία της πολεοδομίας.
Το λευκό χρώμα των σπιτιών του Αιγαίου είναι μια σχετικά πρόσφατη πρακτική. Ξεκίνησαν να σοβαντίζουν και να ασβεστώνουν τα σπίτια τους το 19ο αιώνα, όταν περιορίστηκε ο φόβος των πειρατών. Παλαιότερα τα σπίτια ήταν πέτρινα και ανεπίχριστα, ώστε να μην ξεχωρίζουν από το βραχώδες τοπίο. Το σοβαντισμένα σπίτια είναι περισσότερο ανθεκτικά και ο λευκός ασβέστης είχε διπλό ρόλο: πρωτίστως είχε απολυμαντικές ιδιότητες και τον χρησιμοποιούσαν για λόγους υγιεινής. Επιπλέον, το λευκό χρώμα αντανακλά τις ζεστές ακτίνες του ήλιου, κάνοντας το σπίτι πιο δροσερό. Το σοβάντισμα γινόταν με το μυστρί ελεύθερα, χωρίς οδηγούς, ακολουθώντας τις ακανονιστίες του τοίχου. Οι πολλαπλές στρώσεις του σοβά εξομάλυναν τους τοίχους, δημιουργώντας μια γλυπτική αίσθηση. Ετσι, οι λευκοί αιγαιοπελαγίτικοι οικισμοί δίνουν μια θαυμαστή αίσθηση ενότητας.
Χρωματικές εκρήξεις Ο κόσμος μένει με την εντύπωση ότι αυτοί οι λευκοί κυβιστικοί οικισμοί κρύβουν αντίστοιχα ένα λιτό, αφαιρετικό εσωτερικό χώρο. Τα εσωτερικά των αιγαιοπελαγίτικων σπιτιών ήταν πολύχρωμα, με υφάσματα, κεραμικά και αυλές με λουλουδιασμένες γλάστρες. Συχνά, μάλιστα, έβαφαν τα κουφώματα των σπιτιών τους με τα έντονα χρώματα που χρησιμοποιούσαν στα καϊκια τους. Σε ορισμένες μάλιστα περιπτώσεις, στη Σαντορίνη και σε άλλα νησιά, υπήρχαν και σπίτια σε χρώματα της ώχρας. Είναι ενδιαφέρον να παρατηρήσουμε ότι ακόμα και νεωτερισμοί όπως οι επιδράσεις του νεοκλασικισμού και της μοντέρνας αρχιτεκτονικής αφομοιώθηκαν μέσα από το πνεύμα της μακραίωνης παράδοσης της αιγαιοπελαγίτικης αρχιτεκτονικής.
