Οι τουριστικοί οδηγοί μιλούν για τις υπέροχες παραλίες, τον ήλιο, το γαλανό ουρανό και τους γραφικούς οικισμούς με τα λευκά, κυβιστικά σπίτια. Οποιες ξενόγλωσσες εκδόσεις πραγματεύονται το "greek style", επικεντρώνονται στην απλή, ανεπιτήδευτη ζωή των νησιών του Αιγαίου. Τη δεκαετία του 50, όταν οι νησιώτες εγκατέλειπαν τα σπίτια τους αναζητώντας δουλειά στον Πειραιά ή στην ξενιτιά, τη θέση τους πήραν άνθρωποι ενός διαφορετικού κόσμου. Ηταν η εποχή που οι καλλιτέχνες και μποέμ Ευρωπαίοι ανακάλυπταν την αυθεντική γοητεία των νησιών. Αυτοί δημιούργησαν έναν αρχικό πυρήνα που εξελίχθηκε στον κοσμοπολιτισμό της εποχής μας. Οι τιμές της γης εκτινάχθηκαν στα ύψη, ενώ οι κοσμικές στήλες του διεθνούς Τύπου ασχολούνται με τα πάρτι που διοργανώθηκαν στα εξοχικά σπίτια διασημοτήτων... Η ανοικοδόμηση είναι μεγάλη και παρά τους ειδικούς όρους δόμησης και τους περιορισμούς της πολιτείας, ο χαρακτήρας πολλών νησιών έχει αλλοιωθεί ανεπανόρθωτα. Για να γνωρίσουμε το αυθεντικό πρόσωπο των νησιών του Αιγαίου, πρέπει να ανατρέξουμε σε λαογραφικές μελέτες, δοκίμια παραδοσιακής αρχιτεκτονικής και να τα επισκεφθούμε εκτός τουριστικής περιόδου. Οι μόνιμοι κάτοικοι εξακολουθούν να ζουν με έναν τρόπο ζωής που ενσωματώνει ήθη και έθιμα αιώνων. Σε ορισμένες περιπτώσεις, νιώθουμε ότι ο χρόνος έχει παγώσει στην εποχή του μινωικού ή του κυκλαδικού πολιτισμού, πριν από 4.000 χρόνια. Υπάρχουν ακόμη νησιώτες που ζουν σε μονόχωρα, πέτρινα καλύβια, χωρίς ηλεκτρικό ρεύμα και καλλιεργούν τη γη παραδοσιακά, με τη βοήθεια υποζυγίων.
Η πολεοδομική νομοθεσία επιβάλλει στα σύγχρονα κτίρια να ακολουθούν τη μορφολογία των παραδοσιακών. Ομως, η άναρχη διασπορά των σύγχρονων κτιρίων στο φυσικό τοπίο είναι εντελώς ξένη με την παραδοσιακή πρακτική της αρμονικής ένταξής τους στη φύση και στο ανάγλυφο του εδάφους. Τα χαρακτηριστικά, λευκά, κυκλαδίτικα σπίτια δεν ήταν πάντα έτσι. Το ασβέστωμα των σπιτιών άρχισε να εφαρμόζεται στις αρχές του 19ου αιώνα, όταν περιορίστηκε ο φόβος της πειρατείας. Η τεχνική αυτή εφαρμόστηκε για λόγους πρακτικούς: ο ασβέστης έχει απολυμαντικές ιδιότητες, τα φρεσκοβαμμένα σπίτια δείχνουν καθαρά και ευχάριστα. Επιπλέον το λευκό χρώμα δροσίζει το εσωτερικό των σπιτιών, καθώς αντανακλά τις ακτίνες του ήλιου.
Παλαιότερα, τα νησιώτικα σπίτια παρέμεναν ανεπίχριστα με εμφανή πέτρα. Οι οικισμοί χτίζονταν σε ύψωμα, σε οχυρές θέσεις, έτσι ώστε να μη διακρίνονται από τη θάλασσα. Σε πολλές περιπτώσεις ψηλότερα από τον οικισμό δεσπόζει το κάστρο. Οι νησιώτες λένε αυτούς τους οικισμούς "Χώρα", ενώ "Σκάλα" λένε το επίνειό τους. Μεμονωμένα αγροτόσπιτα βρίσκονται διάσπαρτα στις εξοχές. Ο απλούστερος τόπος σπιτιού είναι το μονόχωρο , το οποίο αποτελείται από ένα στενόμακρο δωμάτιο. Τα μεγαλύτερα σπίτια δημιουργούνται με συνδυασμό τέτοιων βασικών πυρήνων, οι οποίοι ενώνονταν με καμάρες.
Τα παραδοσιακά σπίτια στεγάζονταν με επίπεδο δώμα, στο οποίο συγκέντρωναν τα νερά της βροχής και τα οδηγούσαν σε στέρνες, καθώς υπέφεραν από λειψυδρία. Σπίτια με επίπεδο δώμα υπήρχαν ήδη από τα μινωικά χρόνια. Το δώμα το κατασκεύαζαν ως εξής: Πάνω σε ξύλινα δοκάρια έφτιαχναν ένα ταβάνι από καλάμια. Μια στρώση από φύκια χρησίμευε για θερμομόνωση. Τέλος, τοποθετούσαν καλά πατημένο χώμα ώστε να είναι στεγανό. Η κατασκευή αυτή απαιτούσε συντήρηση και κάθε χρόνο ανανέωναν το χώμα, πατώντας το ξανά. Η ξυλεία ήταν λιγοστή και μικρού μήκους γι αυτό τη χρησιμοποιούσαν με μεγάλη φειδώ. Λόγω της μεγάλης ηλιοφάνειας και των ισχυρών ανέμων, τα ανοίγματα ήταν μικρά. Στα διώροφα σπίτια συνήθως ο όροφος χρησίμευε σαν κατοικία, ενώ στο ισόγειο βρίσκονταν τα ζώα και οι αποθήκες. Οι εξωτερικές, χτιστές σκάλες εμπλουτίζουν την εικόνα του σπιτιού, δίνοντας γραφικότητα. Σε ορισμένες περιπτώσεις είναι φανερή η επίδραση των Ενετών, όπως στα περίτεχνα λαξευμένα πλαίσια των θυρών.
Οι νησιώτικοι οικισμοί είναι πυκνοδομημένοι, με στενούς φιδοειδείς δρόμους, οι οποίοι συχνά περνούν κάτω από επεκτάσεις των σπιτιών. Οι δρόμοι δεν είναι απλώς ένα πέρασμα, αλλά θεωρούνται και αυλή των σπιτιών. Οι νοικοκυρές καθαρίζουν και ασβεστώνουν το δρόμο μπροστά στο σπίτι τους ή κάθονται εκεί και συζητούν με τις γειτόνισσες. Οι νησιώτες είναι κυρίως ναυτικοί, γι αυτό και στα σπίτια τους βρίσκουμε επιδράσεις από τα ταξίδια τους: έπιπλα, φωτιστικά, καθρέφτες ενταγμένα στον ελληνικό, λιτό τρόπο ζωής. Επίσης, με μια προσεκτική ματιά θα αναγνωρίσουμε διάφορα αρχιτεκτονικά στιλ και μορφολογικά στοιχεία, προσαρμοσμένα στην τοπική παράδοση. Τα καπετανέικα σπίτια είναι μεγαλύτερα και πιο σύνθετα, όμως αποτελούν μια ενότητα με τα απλούστερα λαϊκά. Στη Σύμη, όταν ήταν στην ακμή της, οι πλούσιοι έμποροι έχτισαν τα σπίτια τους σε νεοκλασικό στιλ. Χτισμένα αμφιθεατρικά με τη στιβαρή, συμμετρική δομή τους και τις δίρριχτες ή τετράρριχτες στέγες, μοιάζουν τόσο διαφορετικά από τα λευκά κυβιστικά των Κυκλάδων. Ομως και σε αυτή την περίπτωση διαφαίνεται το ελληνικό στιλ που τα διαφοροποιεί από τα νεοκλασικά κτίρια της Ευρώπης. Τι είναι το ελληνικό στιλ; Η αίσθηση του μέτρου, η ανθρώπινη κλίμακα, η λιτή ζωή στο σπίτι και στην ύπαιθρο, η μακραίωνη παράδοση, οι δεσμοί της οικογένειας και του κοινωνικού περίγυρου.
