"Αποκηρύττομεν, κατακρίνοντες και καταδικάζοντες τον φυλετισμόν, τουτέστιν τας φυλετικάς διακρίσεις και τας εθνικάς έρεις και ζήλους και διχοστασίας εν τη του Χριστού Εκκλησία." (Πρακτικά της Αγίας και Μεγάλης Συνόδου, Κωνσταντινούπολη 1872)

Η σχέση του έθνους με την ορθοδοξία ήταν ανέκαθεν μια σχέση περιπετειώδης. Ο τίτλος του βιβλίου του Παρασκευά Μάταλα, σε μια ευρύτερη προοπτική, θα μπορούσε να αποτελέσει υπόθεση εργασίας για μια εις βάθος εννοιολογική περιπλάνηση στις διαφιλονικούμενες και πολυκύμαντες σημασίες του "έθνους", με ό,τι σημαίνει η λέξη σε κάθε χωρο-χρονική συγκυρία και της ορθοδοξίας, μιας έννοιας που επίσης νοηματοδοτήθηκε ποικιλοτρόπως, ανάλογα με τα ιστορικά συμφραζόμενα κάθε εποχής.

Η διαχείρηση τέτοιων "φορτισμένων" εννοιών σκοντάφτει συχνά σε μεθοδολογικές σκοπέλους, καθώς συνδέεται άρρηκτα με τις διαμάχες ανάμεσα σε διαφορετικούς τρόπους αφήγησης της εθνικής ιστορίας.
Ανεξάρτητα από το case study μέσα από το οποίο κάθε ερευνητής ιστορικός επιλέγει να προσεγγίσει τις έννοιες του "έθνους" και της "ορθοδοξίας", η μελέτη του δεν μπορεί παρά να αγγίξει και θεωρητικά ζητήματα που αφορούν στους πολλαπλούς τρόπους με τους οποίους συλλαμβάνει κανείς το "έθνος", ορίζει τη θρησκεία και τη γεωγραφία του, τη γλώσσα, την πολιτική του υπόσταση, τους φίλους και τους εχθρούς του, το "πεπρωμένο" του.

Ο εθνικός "εαυτός" και ο εθνικός "άλλος" είναι ταυτότητες που διαμορφώνονται μέσα από μια δυναμική διαδικασία ετεροπροσδιορισμού, η οποία εγκολπώνει εσωτερικές ιδεολογικές διαμάχες γύρω από τον περί έθνους λόγο και τη δυνατότητα αναδίπλωσης ή τροποποίησής των επιχειρημάτων του σε κάθε περίπτωση.

Η δουλειά του Μάταλα, σαφώς προσανατολισμένη στην κατεύθυνση μιας εναλλακτικής ιστορικής αφήγησης που αποκλίνει από την παραδοσιακή εθνική ιστοριογραφία, χρησιμοποιεί αρκετά μεθοδολογικά εργαλεία από το εννοιολογικό οπλοστάσιο των σύγχρονων θεωριών του εθνικισμού και μέσα από την εξιστόρηση των εκκλησιαστικών σχισμάτων προσπαθεί να αναδείξει τις πολιτικές διαμάχες που διαπερνούν τη συγκρότηση του νέου ελληνικού έθνους.

Σε ένα πρώτο επίπεδο, το βιβλίο αυτό ασχολείται με την ιστορία δύο εθνικο-θρησκευτικών σχισμάτων: της ρήξης της ελλαδικής Εκκλησίας με το Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως - από την κήρυξη του Αυτοκέφαλου του 1833 μέχρι τον Τόμο του 1850 - και της σύγκρουσης του Πατριαρχείου με το βουλγαρισμό, μέχρι την πανηγυρική καταδίκη του αιρετικού φυλετισμού το 1872.

Αυτό το τελευταίο σημείο προκάλεσε διαξιφισμούς στους κύκλους των ιστορικών της περιόδου και έτυχε περίεργης αντιμετώπισης στην ιστορική βιβλιογραφία.
Το κείμενο με το οποίο η Αγία και Μεγάλη Σύνοδος στην Κωνσταντινούπολη ψήφισε τον Όρο καταδίκης του φυλετισμού, θεωρήθηκε από την παραδοσιακή ιστοριογραφία ως ορόσημο σε μια "διαχρονική" πάλη των Ελλήνων ενάντια στον "αιώνιο" Βούλγαρο εχθρό.
Η αναζωπύρωση σήμερα της συζήτησης γύρω από τον εθνικισμό και τις διαφορετικές σημασίες που ενδύεται, έφερε και πάλι στο προσκήνιο την καταδίκη του "φυλετισμού", από μια άλλη όμως σκοπιά: τόσο οι ορθόδοξοι κύκλοι, όσο και αρκετοί ιστορικοί την ερμηνεύουν ως μια τρανή μαρτυρία της οικουμενικής και αντιεθνικιστικής διάστασης της ορθοδοξίας.

Το βιβλίο του Μάταλα είναι ένα ενδιαφέρον και ενημερωμένο βιβλιογραφικά ιστορικό ανάγνωσμα, μια σύγχρονη ματιά στις ζυμώσεις που διενεργήθηκαν κατά τη διαδικασία συγκρότησης του νέου ελληνικού έθνους και παράλληλα ένα σχόλιο γύρω από την ισχύουσα πραγματικότητα της ελληνικής ιστοριογραφίας του σήμερα.

Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης
Τίτλος:Έθνος και Ορθοδοξία. Οι περιπέτειες μιας σχέσης. Από το "Ελλαδικό" στο Βουλγαρικό Σχίσμα.
Συγγραφέας: Παρασκευάς Μάταλας
Σελίδες:300
ISBN: 960-524-144-7

.