Υπάρχουν πολλών ειδών αποτυχίες: η απλή, καθημερινή αποτυχία σε μια συνταγή φαγητού, μια αποτυχημένη αγορά, η αποτυχία σε μια σχέση, στη δουλειά μας, σε μια επιλογή που πιστέψαμε πολύ... Ανάλογες είναι οι διαβαθμίσεις της απογοήτευσης και των ματαιώσεων στον ψυχισμό.
Η παγίδα της επιτυχίας
Στον Δυτικό Κόσμο και στη δυτική φιλοσοφία έχει παραγκωνιστεί σημαντικά η σοφία που μπορεί να έρθει μέσα από μια αποτυχία. Είμαστε παγιδευμένοι στην «υποχρέωσή μας» να επιτύχουμε, όσο πιο θεαματικά, δε, τόσο το καλύτερο. Μια επιτυχία, όμως, δεν αρκεί για να μας ωριμάσει σε βάθος, ούτε να μας κάνει σοφότερους ή καλύτερους ανθρώπους. Κάποιες φορές μάλιστα στερείται ανθρωπισμού, καθώς κυριαρχεί η μέθη του βιώματος και του συναισθήματος, ενώ στην αποτυχία κυριαρχούν η σκέψη, ο στοχασμός, η θέσπιση νέων στόχων και δυνατοτήτων. Με τις αποτυχίες μεγαλώνουμε, κάνουμε μια παύση να σκεφτούμε πού σκοντάψαμε, τι αγνοήσαμε, πώς πέσαμε, πώς μπορέσαμε να σηκωθούμε. Μας προσφέρουν λοιπόν πολύτιμη γνώση για την ίδια τη λειτουργικότητά μας.
Οι «μονίμως αποτυχημένοι»
Συχνά μπερδεύουμε το «απέτυχα» με το «είμαι αποτυχημένος», που όμως είναι άλλο πράγμα. Η νεύρωση της αποτυχίας είναι μια ψυχική κατάσταση στην οποία το υποκείμενο συμπεριφέρεται συστηματικά, δίχως να το αντιλαμβάνεται συνειδητά, με τρόπο ώστε οι επιθυμίες του να καταλήγουν σε αποτυχίες, κοινωνικές και προσωπικές. Συσσωρεύει αποτυχίες σε πολλά πεδία, εισπράττει απογοήτευση και πίκρα, ενισχύοντας έτσι μια αίσθηση περιθωριοποίησης από τους άλλους «που τα καταφέρνουν». Σε πιο ακραίες περιπτώσεις, η ασυνείδητη επιθυμία αποτυχίας εκδηλώνεται μέχρι και με «δυσανεξία» στην επιτυχία, σαμποτάροντας χωρίς να το αντιλαμβάνεται τον εαυτό του, ώστε να μείνει αποτυχημένος – σαν ένα είδος αυτοτιμωρίας. Για την ψυχανάλυση, αίτιο αυτής της στάσης είναι ένα βαθύ και ασυνείδητο αίσθημα ενοχής, από το οικογενειακό περιβάλλον και τα βιώματα της παιδικής ηλικίας. Εμπλέκονται εκεί η ψυχική συχνά και σωματική κακοποίηση, η παραμέληση, τα βαθιά τραυματικά γεγονότα. Αν παρατηρήσει κάποιος αυτούς τους ανθρώπους, είναι σαν να προγραμματίζουν έτσι τη ζωή και την καθημερινότητά τους ώστε να μην μπορούν να επιτύχουν στόχους και να ικανοποιήσουν επιθυμίες, αλλά ακριβώς το αντίθετο: να τις καταπνίξουν, να τις πολεμήσουν, ώστε τελικά να πληγωθούν. Οι ίδιοι σε συνειδητό επίπεδο ρίχνουν συνέχεια τις ευθύνες σε κάποιον άλλο, σε κάποια συνεχή κακοτυχία. Για να γίνει επιτυχημένα η επεξεργασία αυτής της διαταραχής χρειάζεται η βοήθεια ειδικού, ψυχοθεραπευτή ή ψυχαναλυτή.
Πώς το κάνουν οι Φινλανδοί;
Υπάρχει μια ευρωπαϊκή χώρα, η Φινλανδία, που έχει θεσμοθετήσει τη «Μέρα Αποτυχίας», με την προοπτική να γίνει και παγκόσμια. Το κλειδί είναι στο «μαζί», η έννοια της ομάδας και της ανταλλαγής. Διοργανώνουν λοιπόν διάφορες εκδηλώσεις, που μεταξύ άλλων περιλαμβάνουν αφηγήσεις από προσωπικές ιστορίες αποτυχίας, αναγνώσματα, ένα μοίρασμα με τον άλλο για το αυτονόητο: ότι η ζωή δεν είναι σπαρμένη με καρπούς επιτυχιών, ούτε μια ευθεία γραμμή που μας οδηγεί χωρίς στροφές και σκαμπανεβάσματα σε ό,τι επιθυμούμε να επιτύχουμε. Φυσικά δεν ξεκινούν όλοι οι άνθρωποι από το ίδιο σημείο και περιβάλλον, ούτε δίνεται σε όλους η ίδια διευκόλυνση σε αυτή την πορεία. Από την άλλη, έχουμε αρκετά παραδείγματα που μαρτυρούν πως μια πρόωρη και άκαιρη μεγάλη επιτυχία όχι μόνο δεν βοηθά, αλλά συνθλίβει ορισμένους ανθρώπους, τους ξεστρατίζει και δεν τους αφήνει να απολαύσουν τον κύκλο της ζωής τους, όπως π.χ. σε ορισμένους αθλητές ή ανθρώπους του θεάματος. Δεν πρέπει να ξεχνά κανείς πως η ουσιαστική επιτυχία μακροπρόθεσμα είναι πάντα μια διαδοχή αποτυχημένων και επιτυχημένων σημείων και σταθμών της ζωής.
Κι εμείς τι να κάνουμε;
- Όταν προσπαθούμε να επιτύχουμε ένα στόχο, θέτουμε σε κίνηση μια σειρά στρατηγικών, οι οποίες τίποτε και κανείς δεν μπορεί να μας εγγυηθεί 100% ότι θα επιτύχουν. Αν αυτό μπορούμε να το έχουμε ως γνώση μέσα μας, η πιθανότητα της αποτυχίας έχει πάντα το δικό της ποσοστό και το ξέρουμε. Έτσι στην περίπτωση που προκύψει δεν ακυρώνουμε τον εαυτό μας, αλλά επανεξετάζουμε τις στρατηγικές μας, τις λάθος κινήσεις και βήματα. Μια χρήσιμη τεχνική είναι να μπορούμε να σκεφτούμε την αποτυχία όταν όλα πάνε καλά, κάνοντας συγκρίσεις και αναλογιζόμενοι τη διαδικασία που μας έφερε ως εδώ.
- Συζητάμε και μοιραζόμαστε ανησυχίες και προβληματισμούς με το περιβάλλον και τους συνεργάτες μας. Όταν κάτι αποτύχει χρειάζεται να το συζητήσουμε με τους δικούς μας ανθρώπους ώστε να το κατανοήσουμε. Μοιάζει σαν τα παραμύθια που λέμε στα παιδιά: σχεδόν όλα έχουν κάποιους ήρωες που χρειάστηκε να πάθουν και να μάθουν μέσα από λάθη και ήττες, ώστε τελικά να πετύχουν!
- Είναι χρήσιμο να αντιλαμβανόμαστε πότε πρέπει να «εγκαταλείψουμε το πλοίο». Η επιμονή είναι αρετή, μπορεί όμως να γίνει επικίνδυνη έως και καταστροφική αν δεν συνδυάζεται με διορατικότητα και κριτική ματιά. Κάποια πράγματα δεν βγαίνουν, αλλιώς τα είχαμε σχεδιάσει αλλιώς κατέληξαν. Τα αφήνουμε λοιπόν να φύγουν! Μια κίνηση που μας προστατεύει από πιο επώδυνες πτώσεις και μας βοηθά να τελειώνουμε καταστάσεις με τον καλύτερο δυνατό τρόπο.
- Χρειαζόμαστε απόσταση και χρόνο για να επανέλθουμε, ανάλογα με το μέγεθος μιας αποτυχίας. Χρειαζόμαστε απόσταση και χρόνο για να την κατανοήσουμε, να την αφομοιώσουμε, να μελετήσουμε τις στρατηγικές που δεν λειτούργησαν. Όταν επιτρέψουμε στον εαυτό μας να περάσει αυτήν τη διαδικασία ανατροφοδότησης, μπορούμε να μπούμε ξανά στο στίβο της διεκδίκησης στόχων και ονείρων, ανανεωμένοι, πιο σίγουροι και λίγο πιο σοφοί!
ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΜΑΓΓΑΝΑ, ΨΥΧΟΛΟΓΟ-ΨΥΧΟΘΕΡΑΠΕΥΤΡΙΑ
Πρώτη δημοσίευση: Περιοδικό Αρμονία, τεύχος 167
Update: Φεβρουάριος 2016.
