Από τον Γκέιμπ Κλίνγκερ
(Μετάφραση: Βασίλης Μπούρικας)
Πήρα τηλέφωνο τον Πιτς στο σπίτι του στο Παρίσι την παραμονή των Χριστουγέννων. Ευθύς αμέσως ήξερε για ποιο λόγο κάλεσα. "Έχεις ακούσει τι συμβαίνει στους συναδέλφους μου;"
Ο Ράφι Πιτς (γ. Μασάντ, Ιράν, 1967) μεγάλωσε στην Τεχεράνη. Έφυγε για το Λονδίνο εν μέσω του πολέμου Ιράν-Ιράκ και έζησε στην Ευρώπη, σε πιο μόνιμη βάση, από το 1981. Έκανε τέσσερις μεγάλου μήκους ταινίες στο Ιράν, και το φιλμ του Season Five (1997) ήταν η πρώτη γαλλο-ιρανική συμπαραγωγή μετά την Επανάσταση. O Πιτς συμπορεύτηκε με την άνοδο του νέου ιρανικού σινεμά εξ αρχής και συνδέθηκε στενά με τους πιο εξέχοντες καλλιτέχνες και συντελεστές της κινηματογραφικής βιομηχανίας της χώρας.
Στις 20 Δεκεμβρίου 2010, οι σκηνοθέτες Τζαφάρ Παναχί και Μουχαμάντ Ρασούλοφ καταδικάστηκαν σε εξαετή φυλάκιση και αποκλεισμό από την κινηματογραφική βιομηχανία για είκοσι χρόνια. Ο Παναχί αντιμετώπιζε συνεχή προβλήματα με τον νόμο από τον Ιούλιο του 2009, όταν μαζί με αρκετούς άλλους είχε συλληφθεί σε νεκροταφείο στην Τεχεράνη, όπου είχε ταφεί ο μουσικός και πολέμιος των εκλογών Νέντα Αγκα-Σουλτάν. Αφέθηκε τότε ελεύθερος και μετά συνελήφθη ξανά τον Μάρτιο αυτού του έτους μαζί με τον Μουχαμάντ Ρασούλοφ και άλλους. Οι περισσότεροι αφέθηκαν ελεύθεροι αλλά ο Παναχί παρέμεινε κρατούμενος. Αυτή τη φορά, εξέφρασε την αλληλεγγύη του και για άλλους πολιτικούς αντιφρονούντες που θεωρούσε ότι κρατούνταν αδίκως. Η ανακοίνωση της ποινής του παρατάθηκε. Στις 18 Μαΐου, κατά την διάρκεια του φεστιβάλ των Καννών, ανακοινώθηκε ότι ο Παναχί θα ξεκινούσε απεργία πείνας, διαμαρτυρόμενος για την άδικη μεταχείριση που δέχθηκε ο ίδιος και άλλοι φυλακισμένοι. Μια εβδομάδα περίπου αργότερα αφέθηκε ελεύθερος με εγγύηση. Τον Νοέμβριο, οι δύο σκηνοθέτες πέρασαν την ακροαματική διαδικασία και τον Δεκέμβριο η επίσημη ποινή των έξι ετών τους αππαγέλθηκε με την αιτιολογία πως είχαν αρχίσει να ετοιμάζονται για την δημιουργία μιας ταινίας "προπαγάνδας ενάντια στην ισλαμική δημοκρατία" και πως αυτή τους η πρόθεση ήταν "ένα έγκλημα ενάντια στην εθνική ασφάλεια της χώρας".
"Γράφω ένα γράμμα στον Αχμαντινετζάντ" μου λέει ο Πιτς.
Αυτό που ακολουθεί το γράμμα είναι μια συζήτηση που είχαμε για τις τελευταίες εξελίξεις, για το ιρανικό σινεμά, το παρελθόν και το παρόν του, και την αβεβαιότητα που επίκειται για τους Ιρανούς σκηνοθέτες.
Γ.Κ.: Είναι δύσκολο να ακολουθήσει κανείς τις κινήσεις σου. Ταξίδευες ασταμάτητα με την ταινία The Hunter σε διάφορες χώρες μετά την πρεμιέρα της στο Βερολίνο. Οι περισσότεροι από μας παίρνουμε ως δεδομένο το προνόμιο να μπορούμε να ταξιδεύουμε στα Φεστιβάλ.
Ρ.Π.: Σε κάθε προβολή το πρώτο πράγμα που λέω είναι "είμαι πολύ τυχερός που στέκομαι εδώ μπροστά σας". Οι περισσότεροι Ιρανοί κινηματογραφιστές δεν μπορούν να το κάνουν αυτό. Αυτό με κάνει να νοιώθω τόσο άβολα. Αφιέρωνα αρκετές προβολές στον Τζαφάρ πριν καν καταδικαστεί.Ξεκινήσαμε μαζί ξέρεις. Η πρώτη όμορφη ανάμνηση που έχω από τον Τζαφάρ είναι στις Κάννες το 1995, όταν παρουσίαζε το The White Balloon. Μοιραζόμασταν το ίδιο δωμάτιο και εγώ του μετέφραζα. Ήταν η πρώτη του ταινία και η πρώτη φορά που έβγαινε από την χώρα. Ήμασταν εκεί για όλο το φεστιβάλ και οι διαφορετικές φάσεις που περάσαμε, οι διαφορετικός τρόπος του, το πώς έβλεπε τον κόσμο... Ήταν όμορφο.Αυτό ήταν πριν δημιουργηθεί το μεγάλο ενδιαφέρον γύρω από το ιρανικό σινεμά. Ήταν μόλις ένα χρόνο πριν να δείξει ο Κιαροστάμι το Through the Olive Trees. Ήταν μια χρονιά που όλα ήταν ακόμα ήπια στο τοπικό σινεμά και που ξαφνικά το Ιράν γινόταν κομμάτι του παγκόσμιου κινηματογράφου. Θα μπορούσε άνετα να πει κανείς πως ο Τζαφάρ τα ξεκίνησε αυτά με την Χρυσή Κάμερα που κέρδισε στις Κάννες για το The White Balloon. Παρότι οι ταινίες του Κιαροστάμι κυκλοφορούσαν ήδη, το The White Balloon ήταν η πρώτη σημαντική ιρανική ταινία που κέρδιζε ένα βραβείο από την εποχή της Επανάστασης.Εκείνον τον καιρό παραπονούμασταν για την κατάσταση των πραγμάτων, αλλά σήμερα τα πράγματα είναι εκατό φορές χειρότερα.
Γ.Κ.: Θυμάμαι πως μιλούσες στον Παχάνι σχετικά με τις συνθήκες κάτω από τις οποίες ταινίες όπως οι δικές σου παίζονται στο Ιράν. Ανέφερες πως το Ιt's Winter έπαιζε μόνο σε μια αίθουσα στην Τεχεράνη.
Ρ.Π.: Αυτή είναι μια σύγχρονη μορφή λογοκρισίας, την οποία ο Τζαφάρ πάντα καταδίκαζε ενώ εγώ υποστήριζα. Αυτό ήταν το τίμημα που πληρώναμε για το ότι κάναμε σινεμά που ασκούσε κριτική - αυτά συνέβαιναν κατά την περίοδο των μεταρρυθμίσεων, πριν την άφιξη του Αχμαντινετζάντ. Οι αρχές έλεγαν "Μα, εμείς τους επιτρέπουμε να δείχνουν τις ταινίες τους". Εγώ πάντα ήμουν ικανοποιημένος με μια μόνο αίθουσα. Ακόμα κι αν ένας μικρός αριθμός θεατών έβλεπε την ταινία το γεγονός ότι παιζόταν στην χώρα ήταν αρκετό για μένα. Του Τζαφάρ δεν του άρεσε γιατί υπήρχε η αίσθηση πως παρότι μας έδιναν την άδεια να κάνουμε αυτά τα φιλμ στην πραγματικότητα δεν το έκαναν.Είναι πολύ δύσκολο. Πώς μπορείς να αλλάξεις τα πράγματα; Πως μπορείς να τα κάνεις να προχωρήσουν; Ο Τζαφάρ είναι ένας μαινόμενος ταύρος. Απλά το κάνει. Είναι γενναίος, ενώ εγώ τείνω να πιστεύω πως χρειάζεται διπλωματία. Αλλά σήμερα το πράγμα έχει πάει πέρα από αυτά. Εννοώ πως δεν υπάρχει περιθώριο να συζητούμε για το πως θα αλλάξουν τα πράγματα, γιατί τώρα το ερώτημα είναι: μπορούμε καν να υπάρχουμε; Δεκαπέντε χρόνια πριν ήμασταν νεότεροι... ήμαστε απλά εκεί, με πιο πολύ ενθουσιασμό, σαν κάτι να επρόκειτο να συμβεί. Και κοίτα που είμαστε τώρα. Είναι κόλαση.
Γ.Κ.: Μοιάζει πως αυτό που κάνατε από την αρχή ήταν να δημιουργήσετε ένα υπάρχον πλαίσιο, στο οποίο να αντιδράσει το τωρινό καθεστώς.
Ρ.Π.: Το δεύτερο κύμα του μετεπαναστατικού Ιρανικού σινεμά ήταν στα πρόθυρα του να συμβεί. Είχαμε μια ταινία όπως το No One Knows About Persian Cats, με μια διαφορετική θεώρηση του σινεμά, ένα διαφορετικό τρόπο να δείχνουμε τα πράγματα. Όταν έκανα το The Hunter, όλοι στα γυρίσματα ήταν ενθουσιασμένοι που γινόμασταν πιο επιθετικοί και που λέγαμε τα πράγματα πολύ πιο άμεσα από ότι στο It's Winter. Όλοι ήταν πιο ενθουσιασμένοι -μπορούσες να το αισθανθείς. Ήμουν στα γυρίσματα του Persian Cats και επικρατούσε και εκεί η ίδια ατμόσφαιρα. Τότε μάλλον νομίζαμε πως ήταν μόνο μια μικρή ομάδα ανθρώπων που ένοιωθε έτσι. Μετά ξέσπασαν οι ταραχές και τότε συνειδητοποιήσαμε πως, όχι, είναι μια ολόκληρη χώρα που νοιώθει το ίδιο.
Και μετά όλα σταμάτησαν.
Στο Ιράν εκείνη την εποχή, δεν θα μπορούσα ποτέ να κάνω το The Hunter και ο Γκομπάντι δεν θα μπορούσε ποτέ να κάνει το Persian Cats αν οι άνθρωποι της κινηματογραφικής βιομηχανίας του Ιράν δεν πίστευαν πως το Πράσινο Κόμμα θα έπαιρνε την εξουσία. Όλοι νόμιζαν πως το Ιράν θα γινόταν πιο ανοικτό. Για έξι μήνες ζούσαμε μια κατάσταση ευφορίας, ο κόσμος φορούσε πράσινα, χόρευαν στους δρόμους, προετοιμάζονταν...
Γ.Κ.: Οι περισσότερες ταινίες σου παίζονταν σε μια αίθουσα στην Τεχεράνη. Αλλά το The Hunter καθόλου.
Ρ.Π.: Δεν μου έδωσαν δικαίωμα προβολής.
Γ.Κ.: Οπότε αυτή ήταν και η επίσημη αποκοπή από το καθεστώς;
Ρ.Π.: Ναι, αλλά όχι για μένα μόνο. Ήταν το ίδιο για όλους. Εκτός αν ήταν σκηνοθέτες του δημοσίου. Αν κοιτάξεις τα φιλμ του Τζαφάρ δεν θα βρεις συνθήματα. Κανείς δεν λέει "κάνε αυτό" ή "κάνε το άλλο". Απλά προσπαθούν να υψώσουν έναν καθρέφτη. Και έτσι, όταν το καθεστώς γίνεται επιθετικό εναντίον μας, είναι λογικό αυτό να μας εξοργίζει. Λες και είμαστε δημόσιος κίνδυνος. Εμείς απλά προσπαθούμε να πούμε “Δείτε τι συμβαίνει. Ο κόσμος βασανίζεται". Όταν ο Τζαφάρ θυμώνει -όταν οποιοσδήποτε από εμάς θυμώνει- είναι επειδή δεν μας αναγνωρίζουν ως αυτό που είμαστε.
Γ.Κ.: Μπορείς να μας εξηγήσεις λίγο το ευρύτερο ιστορικό πλαίσιο σχετικά; Υπάρχει κάποιο συγκεκριμένο ζήτημα που θα έπρεπε να προσεγγίσουμε ώστε να κατανοήσουμε την συμπεριφορά της κυβέρνησης;
Ρ.Π.: Αν δει κανείς την ιστορία του Ιράν θα καταλάβει από που έρχεται η παράνοια. Μιλάμε για μια χώρα όπου το 70% του πληθυσμού είναι κάτω από τα 30. Δεν είχαν γεννηθεί όταν έγινε η Επανάσταση. Όταν έγινε ο πόλεμος με το Ιράκ ήταν παιδιά. Ενώ το 30% -μια γενική εκτίμηση- ήταν εκεί κατά την Επανάσταση και συμμετείχαν (ενεργά) στον πόλεμο. Οι άνθρωποι που είναι μέλη της κυβέρνησης πήραν μέρος στον οκταετή πόλεμο. Ήταν ένας ιδιαίτερα βίαιος πόλεμος, ένα εκατομμύριο Ιρανοί έχασαν την ζωή τους... Από αυτήν την τραυματική εμπειρία έρχεται η ιδέα πως όποιος θέτει ερωτήματα στην κυβέρνηση είναι εναντίον της. Πως όποιος θέλει την αλλαγή είναι αντίθετος με τους μάρτυρες που θυσίασαν την ζωή τους. Αλλά οι νέοι άνθρωποι που βιώνουν δύσκολες συνθήκες, αισθάνονται πως η αλλαγή πρέπει να έρθει, όπως οποιοσδήποτε νέος θα ένοιωθε σε οποιοδήποτε μέρος του κόσμου. Αλλά αυτοί που κυβερνούν θέλουν να πάνε προς τα πίσω.Το καθεστώς πιστεύει πως εμείς είμαστε ο αντίπαλος. Αλλά πώς θα μπορούσε να είναι έτσι; Οι Ιρανοί σκηνοθέτες άλλαξαν την παγκόσμια αντίληψη πως το Ιράν ήταν ένα βίαιο, σκοτεινό μέρος, μετά την Επανάσταση.
Γ.Κ.: Πιστεύεις ότι η καταδίκη του Παναχί την δεδομένη χρονική στιγμή ήταν συμπτωματική; Ή πως υπήρχε μια ευρύτερη επικοινωνιακή στρατηγική για να τον παρουσιάσουν ως σύμβολο;
Ρ.Π.: Είναι σίγουρα ένα σύμβολο. Η δεδομένη χρονική στιγμή επιλέχθηκε πολύ προσεκτικά. Η επέτειος της Επανάστασης πλησιάζει, και αυτό είναι πολύ σημαντικό. Στο Ιράν απαγορεύονται οι διαδηλώσεις. Οπότε τι μας μένει να κάνουμε; Η Επανάσταση έγινε για να μπαίνουν οι σκηνοθέτες φυλακή; Αν αυτό κατέληξε να είναι η Επανάσταση τότε θα έπρεπε ο Αχμαντινετζαντ να το προσδιορίσει. Ας το πουν ανοιχτά, να το ακούσουμε όλοι μας, αντί να υποκρίνονται. Καταπατούν ανθρώπινα δικαιώματα, χωρίς αμφιβολία, αλλά επίσης καταστρατηγούν το ιρανικό σύνταγμα. Ο Τζαφάρ υπερασπίστηκε τον εαυτό του επικαλούμενος το ιρανικό σύνταγμα και ζητώντας από το δικαστήριο το δικαίωμά του για ελεύθερη έκφραση.
Γ.Κ.: Ας μιλήσουμε για το γράμμα σου.
Ρ.Π.: Προσπάθησα να το γράψω όσο πιο προσεκτικά ώστε ένας Ιρανός δημοσιογράφος να μπορεί να το δημοσιεύσει χωρίς να λογοκριθεί, αλλά η πιθανότητα να γίνει αυτό είναι πολύ μικρή.
Αλλά γιατί να μην εκδοθεί; Η κατάσταση είναι αισχρή.
Γ.Κ.: Έκανες μια καθαρά πολιτική πρόταση.
Ρ.Π.: Οι Ιρανοί σκηνοθέτες είναι στο μάτι του κυκλώνα ενώ άλλοι είναι στη λιακάδα. Η ιδέα είναι να σταματήσουμε όλοι τα γυρίσματά μας για 2 ώρες ώστε να σκεφτούμε τι συμβαίνει. Πρέπει να καταλάβουμε πως είμαστε όλοι επιβάτες στο ίδιο τρένο, όταν παλεύουμε για την ελευθερία της έκφρασης. Ο κινηματογράφος δεν έχει σύνορα. Βάζοντας τον Τζαφάρ και τον Μουχαμάντ στην φυλακή είναι σαν να μας φυλακίζουν όλους μας.
Γ.Κ.: Θα ήθελα να αναφερθώ στο θέμα της εξορίας. Ο κόσμος έχει την, ίσως αφελή, απορία, γιατί ο Πανάχι και ο Ρασούλοφ, με τις διεθνείς τους γνωριμίες και φήμη, δεν έφευγαν νωρίτερα από την χώρα.
Ρ.Π.: Θυμάμαι όταν ο Τζαφάρ και εγώ πρωτοπήγαμε στις Κάννες. Μέχρι το τέλος της εβδομάδας ήθελε να γυρίσει στην πατρίδα. Ήμαστε στις Καννες και εκείνος ήθελε να γυρίσει στην Τεχεράνη. Για τον Τζαφάρ αυτό ήταν το μέρος όπου πάντα ήθελε να κάνει ταινίες. Να είναι μακριά από την χώρα του σήμαινε πως θα σταματούσε να κινηματογραφεί. Αυτό που έχει να πει έχει να το πει εκεί και θα πληρώσει όποιο τίμημα χρειαστεί. Δεν νομίζω πως ο Τζαφάρ θα φύγει ποτέ.
Γ.Κ.: Τι θα συνέβαινε σε εσένα αν γυρνούσες σήμερα στο Ιράν;
Ρ.Π.: Δεν έχω ιδέα. Δεν έχω ιδέα. Είναι ένα πρόβλημα. Δεν ξέρω ποιες θα ήταν οι συνέπειες τώρα. Εγώ έχω κάνει μια ταινία. Ο Τζαφάρ και ο Μουχαμάντ δεν τις έκαναν καν τις ταινίες τους και τους έριξαν έξι χρόνια. Κανείς δεν το περίμενε αυτό. Οπότε τι θα έρθει στο μέλλον; Πόσο μακριά μπορούν να το τραβήξουν; Τουλάχιστον να ήταν ξεκάθαρος ο νόμος! Λογοκρισία υπήρχε πάντα αλλά δουλεύαμε μέσα σε αυτά τα όρια, και μερικές φορές ακόμα και πέρα από αυτά. Όταν παρέβαινες τον κανόνα η συνέπεια ήταν απλή: απαγορευόταν η προβολή της ταινίας. Αυτό συνέβη ξανά και ξανά. Τώρα, τελείως ξαφνικά, βλέπουμε μια ποινή έξι χρόνων.
Γ.Κ.: Υπάρχει μια διαδικασία έφεσης. Πιστεύεις ότι θα αλλάξει τίποτα;
Ρ.Π.: Ας ελπίσουμε. Ο ιρανικός τρόπος ζωής είναι να ζεις την κάθε μέρα όπως έρχεται. Δεν μπορούμε να γνωρίζουμε το μέλλον. Αυτό είναι που μας κρατάει σε εγρήγορση. Αλλά ο τρόπος με τον οποίο χειρίζονται αυτό το θέμα, δεν φαίνεται να είναι ο ίδιος...
Γ.Κ.: Τι μπορούν να κάνουν οι Ιρανοί αλλά και η διεθνής κοινότητα;
Ρ.Π.: Όταν συμβαίνει κάτι σαν κι αυτό, αισθάνομαι πως δεν υπάρχει αλληλεγγύη ανάμεσα στους Ιρανούς κινηματογραφιστές. Αυτό που κατάφερε το καθεστώς ήταν να τρομάξει την κινηματογραφική βιομηχανία, να την διαποτίσει με φόβο. Αλλά ο μόνος τρόπος να παλέψουμε είναι αν δείξουμε σύμπνοια. Δεν μπορούν να βάλουν ολόκληρη την κινηματογραφική κοινότητα στην φυλακή.Αλλά και έξω από την χώρα πρέπει να δείχνουμε σύμπνοια. Δεν έχω κάτι εναντίον στη συγκέντρωση υπογραφών, αλλά τώρα θα χρειαστεί να δράσουμε άμεσα. Γι' αυτό αν υπάρξει μια δίωρη στάση εργασίας στην παγκόσμια κινηματογραφική παραγωγή τότε θα γίνει ζήτημα που θα απασχολήσει όλον τον κόσμο. Όλοι θα θυσιάσουν κάτι. Πιστεύω πως η ηχώ αυτής της δράσης θα φτάσει ως το Ιράν.
