Όταν ο Έντγκαρ Κέρτις ήταν περίπου τριών χρόνων, η μητέρα του παρατήρησε για πρώτη φορά ότι ο γιος της έχει έγχρωμη ακοή. Τότε το αγόρι άρχισε να ισχυρίζεται ότι ο ήχος που βγάζει το τζιτζίκι είναι άσπρος, ο ανεμιστήρας πορτοκαλί, η ηλεκτρική σκούπα μαύρο και ο βάτραχος μπλε. Το παραπάνω περιστατικό, που περιγράφεται σε επιστημονικό άρθρο του 1922, ενέπνευσε τον τίτλο του βιβλίου «Ο βάτραχος που κόαζε μπλε» (εκδ. Πεδίο), στο οποίο ο Τζέιμι Γουόρντ, καθηγητής του Πανεπιστημίου του Σάσεξ, πραγματεύεται το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό του Έντγκαρ που ονομάζεται συναισθησία.

Τι είναι η συναισθησία;

Ένα φαινόμενο κατά το οποίο ένας ερεθισμός, αισθητηριακός (π.χ. ο ήχος μιας νότας) ή εννοιολογικός (όπως μία ημέρα της εβδομάδας), προκαλεί την αυτόματη και ασυνείδητη εμπειρία ενός άλλου ερεθισμού (π.χ. ενός χρώματος που αιωρείται στο χώρο), λένε οι ειδικοί. Με άλλα λόγια για τους συναισθητικούς οι λέξεις μπορεί να έχουν γεύση, οι μουσικές νότες χρώματα ή οι οσμές ήχους. Ζητήσαμε από τη δρα Αργυρώ Βατάκη, πειραματική ψυχολόγο και μέλος της ερευνητικής ομάδας της ιστοσελίδας που διερευνά τη συναισθησία στην Ελλάδα (www.synesthesia.gr), να μας βοηθήσει να κατανοήσουμε αυτό το παράξενο όσο και συναρπαστικό φαινόμενο.

Ποια είδη συναισθησίας υπάρχουν;

Κάθε συναισθητικός έχει διαφορετικές ικανότητες: για παράδειγμα, ορισμένοι στο άκουσμα μιας μουσικής νότας «βλέπουν» συγκεκριμένα χρώματα (π.χ. η νότα ντο είναι κίτρινη), ενώ άλλοι συσχετίζουν αριθμούς με συγκεκριμένα σημεία στο χώρο, με άξονα συνήθως το σώμα τους (π.χ. το 1997 είναι πίσω δεξιά). Πάντως η συνηθέστερη μορφή της συναισθησίας, σύμφωνα με την κ. Βατάκη, είναι ο συσχετισμός γραφημάτων (γράμματα, αριθμούς) με χρώματα. Σε αυτή την περίπτωση «ο συναισθητικός βλέπει τα γραφήματα να έχουν σταθερά ένα συγκεκριμένο χρώμα, ανεξαρτήτως από το χρώμα του μελανιού με το οποίο είναι γραμμένα». Για παράδειγμα, μπορεί να βλέπει το 1 πράσινο, ακόμη κι αν αυτό είναι γραμμένο με μπλε μελάνι. Στις περισσότερες περιπτώσεις συναισθησίας εμπλέκονται δύο τύποι αισθήσεων, σπανίως ωστόσο μπορεί να εμπλέκονται περισσότεροι. Παραδείγματος χάριν, ντοκιμαντέρ του Discovery Channel παρουσιάζει μια νεαρή Ελβετίδα η οποία στο άκουσμα ενός ήχου βιώνει όχι μόνο χρώματα αλλά και γεύσεις.

Πόσοι είναι οι συναισθητικοί;

Είναι δύσκολο να εκτιμήσουμε το ποσοστό των συναισθητικών στο συνολικό πληθυσμό. «Η μέτρηση που αναφέρεται συχνότερα είναι 1 προς 2.000 άτομα, αλλά θεωρείται ανακριβής. Στην πραγματικότητα το ποσοστό εκτιμάται ότι προσεγγίζει περισσότερο το 1 προς 200», υποστηρίζει η κ. Βατάκη. «Οι περισσότεροι συναισθητικοί αγνοούν ότι βιώνουν συναισθητικές εμπειρίες, δηλαδή δεν τις θεωρούν ξεχωριστές από εκείνες που βιώνουν όλοι οι άνθρωποι, αλλά δεδομένες και κοινές, γεγονός που δυσχεραίνει την ερευνητική διαδικασία», εξηγεί η ειδικός. Στην Ελλάδα δεν υπάρχει ακόμη κάποια εκτίμηση του ποσοστού των συναισθητικών, «γι’ αυτόν το σκοπό έχει σχεδιαστεί ένα διαδικτυακό ερωτηματολόγιο που υπάρχει στο www.synesthesia.gr. Επίσης μελλοντικά σκοπεύουμε να οργανώσουμε συναντήσεις ενημέρωσης του κοινού σχετικά με το θέμα», μας είπε η δρ Βατάκη.

Γεννιέσαι ή γίνεσαι συναισθητικός;

Η συναισθησία μπορεί να είναι συγγενής ή επίκτητη: στη συγγενή εκδηλώνεται από την πρώιμη παιδική ηλικία, ενώ στην επίκτητη εμφανίζεται κατόπιν «βλάβης» του κεντρικού νευρικού συστήματος. Η απώλεια της όρασης μπορεί επίσης να συμβάλει στην εμφάνισή της. Για του λόγου το αληθές, ερευνητές από την Οξφόρδη κατέγραψαν την περίπτωση ενός ατόμου που έχασε την όρασή του σε τροχαίο ατύχημα και που περίπου ένα χρόνο αργότερα παρατήρησε ότι οι δυνατοί και ξαφνικοί ήχοι το έκαναν να «βλέπει» σύντομες εκλάμψεις φωτός. Τέλος, εμπειρίες συναισθησίας, παροδικές όμως, μπορεί να προκληθούν από παραισθησιογόνα ναρκωτικά, όπως το LSD και η μεσκαλίνη.

Πού οφείλεται;

Η συναισθησία κάνει την εμφάνισή της όταν ξεχωριστές εγκεφαλικές περιοχές, οι οποίες φυσιολογικά επεξεργάζονται διαφορετικούς τύπους ερεθισμάτων, μπλέκονται μεταξύ τους. Γιατί συμβαίνει αυτό; Προς το παρόν δεν υπάρχει μια ευρέως αποδεκτή θεωρία. «Οι πιο πρόσφατες έρευνες δείχνουν ότι η συναισθησία κληρονομείται μέσω ενός κυρίαρχου γονιδίου στο Χ χρωμόσωμα», απαντά η κ. Βατάκη. «Επίσης, μερικοί ερευνητές υποστηρίζουν ότι όλοι γεννιόμαστε με τις “συναισθητικές” νευρολογικές συνδέσεις, αλλά τις χάνουμε σταδιακά καθώς αναπτυσσόμαστε, ή ότι αυτές οι συνδέσεις υπάρχουν, αλλά για κάποιο λόγο, που δεν γνωρίζουμε ακόμα, παραμένουν ανενεργές. Μια άλλη θεωρία υποστηρίζει ότι η συναισθησία συνδέεται με μια “υπερφόρτωση” συγκεκριμένων εγκεφαλικών κέντρων από εισρέοντα ερεθίσματα». Το αποτέλεσμα αυτής της «υπερφόρτωσης», σύμφωνα με την ίδια θεωρία, είναι ότι η επεξεργασία των ερεθισμάτων γίνεται από γειτονικά νευρωνικά δίκτυα, τα οποία σε κανονικές συνθήκες δεν θα μπλέκονταν.

Τελικά είναι χάρισμα ή διαταραχή;

Σε κάποιες περιπτώσεις, όπως όταν τα ακουστικά ερεθίσματα πυροδοτούν γευστικές εμπειρίες, οι συναισθητικές εμπειρίες μπορεί να προκαλούν προβλήματα συγκέντρωσης. Τα πλεονεκτήματα όμως της συναισθησίας φαίνεται να είναι περισσότερα από τα μειονεκτήματα – με σημαντικότερο, όπως υποστηρίζουν ο Τζέιμι Γουόρντ και διάφοροι άλλοι ερευνητές, την καλύτερη μνήμη: «Πολλοί συναισθητικοί χρησιμοποιούν τις συναισθητικές εμπειρίες τους για να θυμούνται πληροφορίες», εξηγεί η κ. Βατάκη. Αν για παράδειγμα βλέπουν τη λέξη «Αθήνα» γραμμένη κόκκινη, αρκεί να απομνημονεύσουν το συγκεκριμένο χρώμα για να την ανακαλέσουν αργότερα στη μνήμη τους. Για να κατανοήσουμε το μνημονικό τους χάρισμα, αρκεί να σκεφτούμε τις τεχνικές απομνημόνευσης που βασίζονται σε συνειρμούς και τις οποίες χρησιμοποιούμε όλοι, όπως τη συνήθεια να συνδέουμε ένα μυστικό κωδικό με την ημερομηνία γέννησής μας.

Διάσημοι και συναισθητικοί

Η συναισθησία που οπτικοποιεί τη μουσική φαίνεται να συνδέεται με καλλιτεχνικές τάσεις. Ίσως λοιπόν διόλου τυχαία ανάμεσα στους διάσημους συναισθητικούς συναντάμε τον Βλαντιμίρ Ναμπόκοφ, συγγραφέα της «Λολίτας», το ζωγράφο Βασίλι Καντίνσκι αλλά και το «δικό μας» Λουκιανό Κηλαηδόνη! «Ποτέ δεν έχω συναντήσει κάποιο συναισθητικό που να θέλει να “απαλλαγεί” από τη συναισθησία του», καταλήγει η κ. Βατάκη. «Κάποιοι όμως προτιμούν να την κρατούν κρυφή, ίσως επειδή φοβούνται ότι κάποιος μπορεί να τους θεωρήσει “μη φυσιολογικούς” εξαιτίας της άγνοιας που επικρατεί γύρω από το θέμα».

ΑΠΟΡΙΕΣ ΣΚΕΠΤΙΚΙΣΤΩΝ

Μήπως δεν υπάρχει;

Αναπόφευκτα γεννιέται το ερώτημα αν η συναισθησία δεν είναι τίποτα παραπάνω από επίκτητοι συσχετισμοί: αν για παράδειγμα κάποιοι βλέπουν το Κ κόκκινο επειδή είναι το πρώτο γράμμα της λέξης του χρώματος. Ο Τζέιμι Γουόρντ απαντά ότι διάφορα ευρήματα καταρρίπτουν αυτή την υπόθεση: «Μια ομάδα συναισθητικών που έβλεπαν έγχρωμες λέξεις υποβλήθηκαν σε λειτουργική απεικόνιση μαγνητικού συντονισμού. Όπως αποδείχθηκε, σε αντίθεση με τους μη συναισθητικούς, όταν άκουγαν κάποιες λέξεις ενεργοποιούνταν μια περιοχή του εγκεφάλου που είναι εξειδικευμένη στο χρώμα, δηλαδή η V4».

Μήπως είμαστε όλοι συναισθητικοί;

Είναι γεγονός ότι η αίσθηση της γεύσης μπορεί να επηρεαστεί από οπτικά, απτικά και ηχητικά ερεθίσματα – κι αυτό ισχύει για όλους τους ανθρώπους, συναισθητικούς και μη. Παραδείγματος χάριν, ακόμη και έμπειροι δοκιμαστές οίνου χρησιμοποιούν επίθετα που ταιριάζουν στο κόκκινο κρασί για να περιγράψουν το άρωμα ενός λευκού στο οποίο έχει προστεθεί κόκκινη χρωστική ουσία, ενώ τα πατατάκια θεωρούνται πιο φρέσκα όταν ο θρυμματισμός τους συνοδεύεται από το αντίστοιχο ηχητικό εφέ. Ωστόσο οι παραπάνω συνδέσεις είναι απότοκα της μαγειρικής κουλτούρας μας, απαντά ο Τζέιμι Γουόρντ. Σε τέτοιες περιπτώσεις, λοιπόν, «δεν μιλάμε για συναισθησία με την αυστηρή έννοια του όρου, αλλά για πολυαισθητηριακή αντίληψη», διευκρινίζει ο συγγραφέας.

Ο άνθρωπος-ημερολόγιο

Ένα εντυπωσιακό παράδειγμα συναισθητικού με εξαιρετικό μνημονικό, που παραθέτει ο Τζέιμι Γουόρντ, είναι ο... άνθρωπος-ημερολόγιο Άντριου! Ο Άντριου, που κωδικοποιεί χωρικά το χρόνο, μπορεί να βρει σε ελάχιστο χρόνο την ημέρα της εβδομάδας (Δευτέρα, Τρίτη κ.λπ.) στην οποία αντιστοιχεί οποιαδήποτε ημερομηνία. Ο Τζέιμι Γουόρντ εξηγεί την τεχνική του: «Έχει απομνημονεύσει τις ημέρες που αντιστοιχούν σε συγκεκριμένες χρονικές στιγμές, όπως τα γενέθλιά του, και αυτές οι ημέρες λειτουργούν ως σημεία αγκίστρωσης. Για να υπολογίσει την ημέρα της εβδομάδας για μια ημερομηνία που δεν έχει απομνημονεύσει, επιλέγει ένα κοντινό σημείο αγκίστρωσης και εν συνεχεία ξετυλίγει το χώρο κατά μήκος της χρονογραμμής του, περνώντας από τη μία εβδομάδα στην άλλη έως ότου φτάσει στη σωστή ημερομηνία».

ΑΠΟ ΤΗ ΓΕΩΡΓΙΑ ΚΟΝΤΟΥ

Πρώτη δημοσίευση: Περιοδικό Αρμονία, τεύχος 143

Update: Οκτώβριος 2015.