Συνέντευξη στον Λουκά Κατσίκα

Είναι πρωί Πέμπτης. Αρχές του περασμένου Σεπτέμβρη, στον ωραιότατο κήπο ενός βενετσιάνικου ξενοδοχείου. Ο 61χρονος σκηνοθέτης με υποδέχεται χαμογελαστός, με ένα φλιτζάνι γεμάτο καφέ ανά χείρας κι ένα πακέτο τσιγάρα από το οποίο εφοδιάζεται τακτικά. Είναι η τρίτη φορά που έχω τη χαρά να τον συναντήσω και τον βρίσκω πιο κοινωνικό από ποτέ. Να οφείλεται άραγε αυτό στα ευεργετικά αποτελέσματα του υπερβατικού διαλογισμού, χάρη στον οποίο παραδέχεται πλέον ότι η ζωή του άλλαξε ριζικά; Αποκλείεται πάντως να είναι απολύτως ικανοποιημένος από την ανταπόκριση που επιφύλαξαν οι παρευρισκόμενοι του φεστιβάλ Βενετίας στη χθεσινή πρεμιέρα του καινούργιου του φιλμ. Ψηφιακό, τραχύ και επιθετικά ασυμβίβαστο, το «ΙΝLΑΝD ΕΜΡΙRΕ» (γραμμένο με κεφαλαία γράμματα, σύμφωνα με την επιθυμία του ίδιου του Λιντς) φανερώνει μια επιθυμία επιστροφής του δημιουργού του στις πειραματικές μέρες του «Εraserhead». Ελάχιστοι από τους ανυπόμονους θαμώνες των φεστιβάλ ήταν διατεθειμένοι να παραδοθούν στις παράξενες διαθέσεις της ταινίας, τον δαίδαλο των ιστοριών της, τη βίαιη ρήξη με τη λογική που πραγματοποιεί. Η Βενετία δήλωσε αμήχανη μπροστά στο τρίωρο ψυχοτροπικό έπος του Λιντς. Μαθημένος σε όλα αυτά, ο σκηνοθέτης ανάβει ψύχραιμος ένα ακόμη τσιγάρο. Περιμένει υπομονετικά τον επόμενο δημοσιογράφο που θα γυρεύει απαντήσεις και σημασίες. Εστω κι αν ξέρουμε και οι δυο καλά ότι ουδέποτε πρόκειται να τις παραχωρήσει...

Εχετε ισχυριστεί ότι κάθε ταινία που κάνετε γεννιέται από ένα ξαφνικό ερέθισμα, μια εικόνα που σας έρχεται στο μυαλό. Στην «Οδό Μαλχόλαντ» ήταν μια σήμανση σε κάποιο σκοτεινό δρόμο των λόφων του Λος Αντζελες. Στο «Μπλε Βελούδο», η ιδέα ενός ανθρώπου ο οποίος βρίσκει ένα κομμένο αυτί στην αυλή του...

Στο «Μπλε Βελούδο» σκέφτηκα καταρχάς ένα ζευγάρι κόκκινα χείλη. Μετά μια έκταση από πράσινο γρασίδι. Και μετά το πανέμορφο τραγούδι του Μπόμπι Βίντον. Αυτό ήταν το ξεκίνημα.

Η ιδέα για το «ΙΝLΑΝD ΕΜΡΙRΕ» πώς γεννήθηκε;

Μια μέρα είδα να περπατά μπροστά από το σπίτι μου η Λόρα Ντερν και να με πλησιάζει χαμογελαστή. Είχα πολύ καιρό να τη δω και μου ανακοίνωσε πως επρόκειτο να γίνουμε γείτονες, προτείνοντάς μου ταυτόχρονα να συνεργαστούμε και πάλι με κάποια ευκαιρία. Η συνάντηση αυτή γέννησε μέσα μου την επιθυμία να γράψω κάτι. Και η επιθυμία δημιούργησε ευθύς μια σειρά από ιδέες, τις οποίες δουλέψαμε σε γυρίσματα που κάναμε οι δυο μας, παρέα με μια ψηφιακή κάμερα. Στη διάρκεια αυτών των γυρισμάτων προέκυψε και η ιδέα για τον τίτλο της ταινίας. Η Λόρα μού έλεγε ότι ο σύζυγός της καταγόταν από το Inland Empire, μια περιοχή ανατολικά του Λος Αντζελες. Το μυαλό μου σκάλωσε σχεδόν αυτόματα σε αυτές τις δυο λέξεις. Μερικό καιρό αργότερα, έλαβα ένα δέμα από τον αδελφό μου, που βρισκόταν στη Μοντάνα. Καθάριζε το υπόγειο του σπιτιού των γονιών μου, βρήκε ένα σημειωματάριο που είχα από όταν ήμουν πολύ μικρό παιδί και σκέφτηκε να μου το στείλει. Ανοιξα το σημειωματάριο και το πρώτο πράγμα που είδα μέσα του ήταν μια φωτογραφία. Απεικόνιζε μια περιοχή. Στο κάτω μέρος της έγραφε Inland Empire. Ημουν πλέον σίγουρος για το πώς έπρεπε να ονομάζεται η ταινία.

Στη δημιουργία της ταινίας συνέβαλε οπωσδήποτε πολύ και η αυξανόμενη ενασχόλησή σας με τις πρακτικές δυνατότητες της ψηφιακής κάμερας. Θα μου πείτε γιατί γυρίσατε προσωρινά την πλάτη σας στο φιλμ;

Γιατί συνάντησα την πιο απίστευτη ελευθερία! Η dv κάμερα που χρησιμοποίησα έχει μικρό μέγεθος, ελάχιστο βάρος, αυτόματο εστίασμα, σου δίνει περιθώριο σαράντα λεπτών να γυρίσεις μια σκηνή χωρίς διακοπή, μπορείς οτιδήποτε φιλμάρεις να το βλέπεις την ίδια στιγμή και δεν σου κοστίζει. Σε βοηθά επίσης να έρθεις πλησιέστερα στην πραγματική ερμηνεία ενός ηθοποιού. Χωρίς να σε αποσπά κάποιο συνεργείο, χωρίς να χρειάζεται να μετακινείς βαριές κάμερες και μικρόφωνα, χωρίς τίποτα να παρεμβάλλεται ανάμεσα σε σένα και τον ηθοποιό σου, το μόνο που απομένει είναι εσύ κι εκείνος. Είναι κάτι το πανέμορφο.

Τα τελευταία χρόνια η αντίληψη του κοινού φαίνεται να έχει αλλάξει ραγδαία. Οι περισσότεροι θεατές αρέσκονται πλέον στις εύκολες απαντήσεις και στις γρήγορες εξηγήσεις. Πιστεύετε ότι μια απαιτητική ταινία όπως το «ΙΝLΑΝD ΕΜΡΙRΕ» μπορεί να βρει θέση σε μια τέτοια πραγματικότητα;

Μπορεί να κάνω και λάθος, όμως μου φαίνεται ότι το μοντέρνο κοινό είναι πιο δεκτικό σε πειραματισμούς. Οφείλω πάντως να πω ότι οι διαθέσεις του κόσμου εξακολουθούν να παραμένουν κάτι το απρόβλεπτο για μένα. Αποτελώ, άλλωστε, μια ιδιόρρυθμη περίπτωση σκηνοθέτη, με την έννοια ότι κάθε δημιουργία μου μοιάζει να απαιτεί χρόνο μέχρι να βρει τους θεατές της. Καμιά ταινία μου δεν έχει συγκεντρώσει ποτέ από την αρχή καλά σχόλια. Ακόμη και ο «Ανθρωπος Ελέφαντας» που, αν θυμάστε, έτυχε θερμής αντιμετώπισης, συνάντησε αρχικά μόνο εχθρότητα. Το στούντιο μίσησε την ταινία. Ηθελε να την πάρει από τα χέρια μου και να επιβάλει το δικό του μοντάζ. Αν δεν είχε επέμβει ο Μελ Μπρουκς, θα την είχα χάσει οριστικά. Θέλετε να σας πω για το «Μπλε Βελούδο»; Ο παραγωγός του, Ντίνο Ντε Λαουρέντις, θεωρούσε το φιλμ ξεγραμμένο, πριν κάνει καν τον κόπο να το κυκλοφορήσει. Ακουσε όμως ότι άρεσε πολύ σε κάποιους στην Ευρώπη. «Ντέιβιντ», μου είπε στο τηλέφωνο, «πρέπει να το τεστάρουμε». Πήγαν άνθρωποί του σε μια αίθουσα του Λος Αντζελες που έπαιζε τότε το «Τοπ Γκαν» και πρόβαλλαν το «Μπλε Βελούδο». Φοβερό λάθος! Μετά το τέλος της προβολής, το δοκιμαστικό κοινό συμπλήρωσε κάποια ερωτηματολόγια που του διανεμήθηκαν. Οι απαντήσεις που λάβαμε ήταν σοκαριστικές. Χωρίς καμιά αμφιβολία, ήταν οι χειρότερες κάρτες που γράφτηκαν ποτέ στην ιστορία των δοκιμαστικών προβολών. Σημειώσαμε ένα άνευ προηγουμένου αρνητικό ρεκόρ! Μόλις έμαθα τα νέα, σχεδόν πέθανα.

Σας είναι δύσκολο πλέον να διατηρήσετε τον δημιουργικό σας έλεγχο;

Οδηγήθηκα, ξέρετε, στο σινεμά μέσω της ζωγραφικής. Και στη ζωγραφική κανείς δεν επιτρέπεται να παρέμβει ανάμεσα σε έναν ζωγράφο και το πινέλο του. Κάτι τέτοιο θα πρέπει να ισχύει και στο σινεμά. Ο σκηνοθέτης έχει τον πρώτο και τον τελευταίο λόγο. Σε όλη την καριέρα μου, μόνο στο «Ντιούν» δεν είχα πλήρη έλεγχο της ταινίας. Εχω όμως, ούτως ή άλλως, θεωρήσει μεγάλο λάθος το ότι αναμείχθηκα στην πραγματοποίηση αυτού του φιλμ. Εκτοτε, το final cut είναι κάτι το οποίο δεν διαπραγματεύομαι. Θα σας πω μια ωραία ιστορία που ξέρω για τον Μπίλι Γουάιλντερ. Σε μια περιοχή έξω από το Λος Αντζελες έγινε δοκιμαστική προβολή κάποιας από τις ταινίες του και το αποτέλεσμα δεν ήταν ιδιαίτερα θετικό. Επιστρέφοντας στο ίδιο αμάξι μαζί του, ο παραγωγός γύρισε κάποια στιγμή προς το μέρος του Γουάιλντερ και του είπε «Μπίλι, χρειάζεται να κόψεις το φιλμ». Ο Γουάιλντερ δεν απάντησε. Πέρασε μια εβδομάδα κάνοντας αλλαγές στο μοντάζ. Λίγες μέρες αργότερα, γίνεται πάλι δοκιμαστική προβολή της ταινίας. Η ανταπόκριση του κοινού αποβαίνει αυτή τη φορά εξαιρετική και ο σκηνοθέτης βρίσκεται πάλι στο αυτοκίνητο με τον παραγωγό. «Σου το είπα Μπίλι» του λέει εκείνος. «Αυτό που χρειαζόταν ήταν να κόψεις, να κόψεις, να κόψεις. Είδες που είχα δίκιο;» Ο Γουάιλντερ γυρίζει ήρεμος και του απαντά «Κι όμως, έκανες μεγάλο λάθος. Οχι μόνο δεν έκοψα τίποτα από την ταινία, αλλά της πρόσθεσα και δεκαπέντε επιπλέον λεπτά!» (γελάει)

Αρνείστε να κάνετε οποιεσδήποτε επεξηγήσεις για τις ταινίες σας. Ποιος είναι ο λόγος; Καταστρέφεται, θεωρείτε, έτσι κάποιο υπέροχο μυστήριο που επιθυμείτε να συντηρήσετε;

Ναι. Το φιλμ είναι μια μορφή αφαίρεσης. Θα ήταν παράλογο να πιστεύει κανείς ότι έχει μια και μοναδική ερμηνεία. Συγκρίνετε την εμπειρία τού να βλέπετε μια ταινία με αυτή τού να διαβάζετε ένα βιβλίο. Τελειώνετε την ανάγνωση γεμάτος ερωτήματα, συγγραφέας δεν υπάρχει όμως για να παράσχει τις οποιεσδήποτε απαντήσεις. Ο συγγραφέας έχει πεθάνει. Το μόνο χειροπιαστό πράγμα που έχετε από αυτόν είναι η δουλειά του. Οποιοδήποτε συμπέρασμα επιθυμείτε, θα πρέπει να το αντλήσετε μόνος σας από αυτήν. Ετσι συμβαίνει και με τις ταινίες...

Θεωρείτε σημαντικό να γνωρίζετε τι πιστεύει το κοινό για τις ταινίες σας;

Οχι. Εκτιμώ αφάνταστα το γεγονός ότι άνθρωποι μπαίνουν στον κόπο να σκεφτούν μια ταινία μου και πως ο κάθε θεατής καταλήγει σε μια δική του ερμηνεία. Μερικοί ενδέχεται να έρθουν πλησιέστερα στη δική μου ερμηνεία, μερικοί όχι. Αλλά δεν έχει σημασία αυτό. Σημασία έχει να εμπιστευτούν για λίγο τη διαίσθησή τους. Αυτή την ενδότερη λογική που δεν μπορείς να χωρέσεις σε λόγια. Μπορείς μόνο να την αισθανθείς. Είναι σαν να προσπαθείς να διηγηθείς σε έναν φίλο σου ένα όνειρο που είδες. Είναι αδύνατο να συμμεριστεί την εμπειρία σου, αν δεν την έχει βιώσει κι ο ίδιος. Υπάρχουν, πιστεύω, περιπτώσεις στη ζωή μας όπου τα λόγια αποδεικνύονται ανεπαρκή. Μια από αυτές τις περιπτώσεις είναι και το σινεμά. Επιφυλάσσει αφηρημένα πράγματα αυτή η τέχνη, πράγματα που είναι αδύνατο να χωρέσουν σε προτάσεις.

Διατηρείτε κάποια δική σας εξήγηση που να αποκρυπτογραφεί τα πιο παράδοξα σημεία των φιλμ σας; Ή μήπως μερικά πράγματα αποκαλύπτονται και σε σας με το πέρασμα του χρόνου;

Καταλαβαίνω περισσότερα για περασμένα μου φιλμ τώρα απ ό,τι τον καιρό που τα γύριζα. Επειδή εξακολουθούν να επανέρχονται και να μου μιλούν ή μάλλον εγώ έχω αλλάξει και τα βλέπω πλέον με εντελώς άλλη ματιά. Νομίζω πάντως ότι μπορείς να είσαι ειλικρινής στο κοινό σου χωρίς να γνωρίζεις τα πάντα. Αρκεί να είσαι αληθινός και να μπορείς να τα μεταφράσεις. Εστω κι αν καταλάβεις την αντικειμενική σημασία τους πολύ αργότερα.

Το ξέρω πως είναι αδύνατο να καλύψουμε ένα τόσο σημαντικό θέμα μέσα σε λίγα λεπτά, μπορείτε να μου μιλήσετε όμως για την έννοια του υπερβατικού διαλογισμού, τον οποίο εξασκείτε;

Είναι μια αρχαία μορφή διαλογισμού η οποία επιτρέπει να εισδύσεις στο εσωτερικό σου και να ανακαλύψεις έναν αχανή ωκεανό κρυστάλλινης, ολοζώντανης συνειδητότητας. Ευφυϊα, δημιουργικότητα, αγάπη, ευτυχία, ενέργεια, βρίσκονται όλα μέσα σε αυτό το ανεξερεύνητο πεδίο και περιμένουν να τα ξεκλειδώσεις. Ολη η δύναμη που υπήρξε, υπάρχει και θα υπάρξει ποτέ σε ένα ανθρώπινο ον βρίσκεται εκεί μέσα. Κάθε ανθρώπινη πιθανότητα περιμένει εκεί. Το μόνο που χρειάζεται να κάνουμε είναι να βουτήξουμε και να την απελευθερώσουμε. Μόλις συμβεί κάτι τέτοιο, οι δυνατότητες του ανθρώπου ξαφνικά μεγιστοποιούνται. Επιτυγχάνεται μια απίστευτη διαύγεια σκέψης, αντίληψης και προσωπικής περάτωσης. Κάθε αρνητική σκέψη και δυσάρεστο συναίσθημα απομακρύνονται.

Με τη συγκεκριμένη μορφή διαλογισμού ήρθατε, αν δεν κάνω λάθος, πρώτη φορά σε επαφή όταν ετοιμάζατε το «Εraserhead».

Δεν κάνετε καθόλου λάθος. Τον καιρό που γύριζα την ταινία έτυχε να ακούσω μια φράση που τρύπωσε αυτομάτως στο μυαλό μου, γιατί μου φάνηκε πολύ αληθινή: Ισχυριζόταν πως η πραγματική ευτυχία δεν βρίσκεται κάπου εκεί εξώ. Η πραγματική ευτυχία βρίσκεται μέσα μας. Σε εκείνη τη φάση της ζωής μου δεν γνώριζα πού ακριβώς βρίσκεται το «μέσα» μας ούτε ήξερα με ποιον τρόπο μπορούσα να το προσεγγίσω. Μια μέρα μου τηλεφώνησε η αδελφή μου και μου είπε ότι ξεκίνησε υπερβατικό διαλογισμό, όπως τον δίδασκε ο Μαχαρίσι Γιόγκι. Από τον τόνο της φωνής της κατάλαβα πως κάτι είχε αλλάξει μέσα της. Αυτό ξεκίνησε τα πάντα για μένα.

Αν υποθέσουμε ότι η εμπειρία του υπερβατικού διαλογισμού δημιουργεί ψυχική ανάταση και θετική διάθεση, τότε από πού ακριβώς πηγάζει το σκοτάδι που συναντάμε σε κάθε σχεδόν ταινία σας;

Πρέπει να ομολογήσετε ότι ζούμε σε έναν παράλογο κόσμο. Αυτός ο τρελός κόσμος είναι γεμάτος από ιστορίες, καθεμιά από τις οποίες εσωκλείει τις πιο αλληλοσυγκρουόμενες έννοιες. Τη χαρά και τη λύπη. Τη ζωή και τον θάνατο. Σε μια προσπάθεια να έρθουμε πλησιέστερα στις πιο άγνωστες σε εμάς έννοιες, κάνουμε σινεμά. Αυτό είναι και το νόημα του να διηγείσαι μια ιστορία. Για να γνωρίσεις πτυχές του κόσμου που δεν σου είναι οικείες. Ο καλλιτέχνης δεν χρειάζεται να υποφέρει, εντούτοις, για να γνωρίσει τι θα πει πόνος. Χρειάζεται απλώς να τον κατανοήσει και να τον εξερευνήσει μέσα από την τέχνη του. Ο διαλογισμός βοηθά πολύ σε αυτό. Σκοπός του δεν είναι να σε μετατρέψει απλά σε έναν γαλήνιο άνθρωπο ούτε να απαλύνει την οξύτερη πλευρά σου. Αυτό που καταφέρνει είναι να σε κάνει να αντιλαμβάνεσαι ακόμη πιο έντονα τα πράγματα. Μεγεθύνει τα συναισθήματα που βιώνεις.

Τα όνειρα που βλέπετε στον ύπνο σας είναι εξίσου σκοτεινά και ανησυχητικά με τις ταινίες σας;

Οχι. Τα όνειρά μου είναι φυσιολογικά.

Θα μου διηγηθείτε έναν εφιάλτη σας;

(Σκέφτεται) Περπατώ στην έρημο κι από μακριά βλέπω να με πλησιάζει γοργά ο πατέρας μου. Γνωρίζω μέσα μου ότι έχω δυο πατεράδες- έναν καλό και έναν κακό. Λόγω της απόστασης όμως δεν μπορώ να είμαι σίγουρος για το ποιος από τους δυο έρχεται τώρα βιαστικά προς το μέρος μου. Μόνο όταν έχει πλέον πλησιάσει αρκετά συνειδητοποιώ ότι αυτός που με κυνηγά είναι ο κακός πατέρας. Και πρέπει να τρέξω, αν θέλω να του ξεφύγω...

Υπάρχουν σκηνοθέτες που σας κάνουν να ονειρεύεστε;

Ο Μπέργκμαν, ο Φελίνι, ο Χίτσκοκ, ο Κιούμπρικ, ο Μπίλι Γουάιλντερ, κατά έναν περίεργο τρόπο ο Ζακ Τατί. Αυτοί με κάνουν να ονειρεύομαι. Δημιουργούν κόσμους τους οποίους θέλω να επισκέπτομαι ξανά και ξανά.

Στον κόσμο ποιας δικής σας ταινίας σάς αρέσει να επιστρέφετε τακτικά;

Ξανείδα πρόσφατα το «Εraserhead». Εξι χρόνια μου πήρε η ολοκλήρωση του φιλμ, λόγω έλλειψης χρημάτων. Το χρονικό αυτό διάστημα μπορεί να σε φέρει εύκολα σε απόγνωση, συνάμα όμως σε βοηθά να εισχωρήσεις βαθύτερα στον ξεχωριστό κόσμο που φτιάχνεις, να ζήσεις μέσα του για περισσότερο διάστημα. Στον κόσμο του «Εraserhead» έζησα για καιρό και πρέπει να πω ότι ήταν μια υπέροχη εμπειρία.

Βλέπετε καινούργιες ταινίες; Κι αν ναι, έχετε κάποια που σας άρεσε πολύ;

Η αλήθεια είναι πως έχω καιρό να δω κάτι. Αλλά μου άρεσε ο «Ανθρωπος Χωρίς Παρελθόν» του Ακι Καουρισμάκι. Μου άρεσε και το «Ενα Σχολείο Πολύ Ροκ» (σκάει στα γέλια). Βλέπετε; Μου αρέσουν οι πιο κανονικές, φυσιολογικές ταινίες. Είμαι ένας κανονικός, φυσιολογικός άνθρωπος...