Τι συμβαίνει θα αναρωτιέστε οι περισσότεροι, γιατί τόσο μικρά παιδιά μπαίνουν σε αυτή την κόλαση; Οι πιο πολλοί άνθρωποι πιστεύουν ότι είναι αδύνατον, μια νεαρή έφηβη ή γυναίκα να μην μπορεί να φάει ή να μην βλέπει πόσο σκελετωμένη είναι και να συνεχίζει να πιστεύει ότι είναι παχιά!

Πως γίνεται να φοβάται κάποιος την τροφή και να αρνείται να φάει; Πως φτάνει σε αυτό; Μήπως το κάνει επίτηδες;

Μια αληθινή ιστορία

Πρόσφατα είχα τον εξής τηλεφωνικό διάλογο με την μητέρα μιας ασθενούς μου, που έχανε βάρος συνεχώς, λόγω της ανορεξίας. Η μητέρα άρχισε να μου λέει με αγανάκτηση:

Δεν πάει άλλο αυτή η κατάσταση είναι απαράδεκτη, δεν καταλαβαίνει ότι θα με σκοτώσει με αυτό που κάνει! Θα με πεθάνει! Επίτηδες το κάνει για να με τιμωρήσει, το ξέρω εγώ! Όλο ψέματα, λέει ότι τρώει και δεν τρώει τίποτα. Έχει γίνει σαν σκελετός, ποιός άντρας θα την κοιτάξει; Είναι πιο άσχημη και από μένα!

Tης λέω λοιπόν:

“Καταλαβαίνω την μεγάλη σας αγωνία για την κόρη σας, αλλά η Γεωργία είναι στην ασθένεια τα τελευταία 19 χρόνια. Ξέρω ότι έχετε κουραστεί από την εναλλαγή της ασθένειας από την βουλιμία στην ανορεξία. Αλλά πρέπει να καταλάβετε ότι είναι πολύ σοβαρά άρρωστη. Η αρρώστια έχει απλώσει τα πλοκάμια της παντού, ο εγκέφαλος της δεν λειτουργεί φυσιολογικά μετά από τα τόσα χρόνια ασιτίας και χρόνιας υπεργυμναστικής. Είναι σαν να έχει ένα καρκίνο που την τρώει καθημερινά. Δεν το κάνει για να σας εκδικηθεί, πρέπει να το καταλάβετε αυτό!”

Η μητέρα μου αποκρίθηκε:

Αν είχε καρκίνο θα την καταλάβαινα και θα την στήριζα, αυτό που έχει τώρα θέλει να το έχει! Το κάνει για να με διαλύσει, τα ελέγχει όλα και θέλει να ελέγξει και μένα! Αν θέλει να πεθάνει από την ανορεξία δεν θα την εμποδίσω, είναι τόσο επιθετική και κακιά μαζί μου, δεν με θέλει, με απορρίπτει συνεχώς!

Δυστυχώς, όσο και αν προσπαθούσα να της εξηγήσω τι ακριβώς συμβαίνει στην κόρη της, ήταν ανένδοτη.

Ο παραπάνω διάλογος μπορεί να είναι ακραίος και σκληρός αλλά στη βάση του υποδηλώνει ότι οι οικογένειες αγνοούν πως τα συμπτώματα έχουν κυρίως βιολογική βάση και ότι υπάρχει γενετική προδιάθεση στην ανάπτυξη της νόσου. Η ανορεξία δεν είναι αντίδραση προς την οικογένεια. Γιατί απλά κανένας ασθενής δεν θέλει να αρρωστήσει για να ζήσει την κόλαση της ανορεξίας .Η ανορεξία βυθίζει τους ασθενείς στην απομόνωση και στην μοναξιά, αφού νιώθουν ανίσχυροι να επιβληθούν στην ασθένεια λόγω της βιοχημικής απορρύθμισης των εγκεφαλικών τους διεργασιών.

Μέσα στα πλαίσια αυτού του ενημερωτικού άρθρου, θεωρώ σημαντικό, να μην αναλωθώ περιγράφοντας με “ξερό τρόπο” τα ήδη γνωστά συμπτώματα της ανορεξίας. Ο στόχος μου είναι να εξηγήσω με απλά λόγια στους αναγνώστες, πως τα συμπτώματα είναι αποτέλεσμα μιας βιολογικής δυσλειτουργίας και όχι ενός καπρίτσιου.

Αναφορικά θα πω ότι υπάρχουν δύο βασικές κατηγορίες ψυχογενούς ανορεξίας: α) ο περιοριστικός τύπος που ο/η ασθενής περιορίζει την τροφή με διάφορους τρόπους, είτε μετρώντας θερμίδες, είτε τρώγοντας ένα κύριο γεύμα, (η ημερήσια πρόσληψη σε θερμίδες συνήθως δεν ξεπερνά τις 500) και, β) ο βουλιμικός τύπος όπου ο ασθενής κάνει εξίσου περιορισμό τροφής, αλλά κάποιες φορές ξεσπάει σε βουλιμικά επεισόδια, που για να τα αντισταθμίσει χρησιμοποιεί διάφορες μεθόδους όπως: υπερβολική άσκηση (πηγαίνοντας γυμναστήριο με τις ώρες η περπατώντας καθημερινά χιλιόμετρα), πρόκληση εμετών, χρήση καθαρτικών.

Επίσης θέλω στο σημείο αυτό να ενημερώσω, ότι η διάγνωση της ψυχογενούς ανορεξίας έχει αλλάξει, καθώς κάποια από τα προηγούμενα συμπτώματα έχουν αφαιρεθεί όπως η αμηνόρροια και το ότι πρέπει η ασθενής να έχει λιγότερο από 17,5 ΒΜΙ. Αυτά τα δύο δεν αποτελούν πλέον κριτήρια για την διάγνωση.

Οπότε ακόμα και μια ασθενής με μεγαλύτερο ΒΜΙ και με περίοδο μπορεί να διαγνωσθεί με ΝΑ όταν: 1) Περιορίζει αρκετά την τροφή με στόχο την απώλεια βάρους, ακόμα και αν το βάρος είναι στο κατώτερο φυσιολογικό. 2) Φοβάται μην πάρει βάρος ή μην γίνει υπέρβαρη και υιοθετεί με επιμονή συμπεριφορές για να ελέγχει συνεχώς την τροφή και το βάρος της. 3) Αξιολογεί μονίμως τον εαυτό της με βάση το βάρος της και έχει πολύ αρνητική εικόνα σώματος, σε σημείο να θέτει σε σοβαρό κίνδυνο την υγεία της , αγνοώντας την σοβαρότητα της κατάστασης της.

Στις επόμενες παραγράφους, θα αναλύσω με απλό τρόπο πως η ασιτία και ο συστηματικός υποσιτισμός επηρεάζει σχεδόν όλους τους τομείς του ατόμου που νοσεί, καθώς και πως οι συμπεριφορές της ανορεξίας απορρέουν από την απορύθμιση λειτουργιών.

Ο υποσιτισμός και η ασιτία προκαλούν τα παρακάτω ψυχολογικά συμπτώματα:

• Έντονη ενασχόληση με την τροφή και το σώμα.
• Έντονο άγχος και στρες κατά την διάρκεια του γεύματος, έντονη αντίδραση στην προτροπή των άλλων να φάει.
• Έντονη κατάθλιψη, κλαίει συχνά και νιώθει απόγνωση.
• Έντονο άγχος κατά την διάρκεια της ημέρας.
• Μειωμένη ικανότητα αυτοσυγκέντρωσης.

Ο υποσιτισμός επηρεάζει τα περιφερειακά και κεντρικά μονοπάτια που παράγουν σεροτοτίνη (με ανεπάρκεια στην τρυπτοφάνη που είναι το βασικό αμινοξύ στην παραγωγή της σεροτονίνης). Συχνά οι ασθενείς αποκλείουν από την υποτυπώδη διατροφή τους, σχεδόν όλες τις τροφές που εμπεριέχουν συνδυασμό Β complex και πρωτεΐνης με αποτέλεσμα την αναστολή της παραγωγής σεροτονίνης. Οπότε η κατάθλιψη καθώς και οι εμμονές ενισχύονται από αυτό το μηχανισμό που ενισχύει την ανηδονία (δεν βρίσκω ευχαρίστηση σε τίποτα από όλα όσα κάνει ένα υγιές άτομο) για αυτό το λόγο αναζητούν την ευχαρίστηση με τις αισθήσεις τους όπως: την άσκηση, την κίνηση γενικότερα, την οσμή τροφών (ένας από τους λογούς που μαγειρεύουν για τους άλλους είναι αυτός).

Είναι ευρέως γνωστό ότι οι περισσότερες συμπεριφορές στην ανορεξία, αφορούν τον έλεγχο και την αποφυγή, με κυρίαρχες τις παρακάτω:

• περιορισμός τροφής με μείωση της γκάμας τροφών και με αποφυγή στη κατανάλωση τροφών που έχουν σάκχαρα και λάδι.
• Σκόπιμη πρόκληση εμετών, χρήση καθαρτικών, κατασταλτικών της όρεξης, κλυσμάτων και διουρητικών.
• Επαναλαμβανόμενες συμπεριφορές που σχετίζονται με το σώμα και το βάρος.
• Υπερφαγίες.
• Αποφυγή γευμάτων με άλλους ανθρώπους.
• Αντικοινωνική συμπεριφορά.
• Μυστικότητα γύρω από τις διατροφικές συνήθειες.
• Ψυχαναγκαστική ή υπερβολική άσκηση.
• Ριζικές αλλαγές στις προτιμήσεις των τροφών (αυξημένη κατανάλωση λαχανικών ή φρούτων).
• Ψυχαναγκαστικά τελετουργικά γύρω από την παρασκευή των γευμάτων έχοντας τον απόλυτο έλεγχο.
• Ενασχόληση με την προετοιμασία των γευμάτων για άλλους, με συλλογή συνταγών υγιεινών τροφών.Πρόκληση αυτοτραυματισμών, κατάχρηση ουσιών ή απόπειρες αυτοκτονίας.

Η μεταβολή ή διακοπή του άξονα υποθαλάμου - υπόφυσης - επινεφριδίων που ρυθμίζει βασικές λειτουργίες όπως τον ύπνο, την όρεξη και τη διάθεση, είναι κάτι κοινό στις διατροφικές διαταραχές και κυρίως στην ΝΑ. Ο υπερβολικός έλεγχος της τροφής ή η αποφυγή της, συνδέεται με την απορύθμιση της όρεξης και άλλων νευροχημικών διεργασιών που συνδέονται με την ντοπαμίνη (είναι η ουσία της ανταμοιβής και της ευχαρίστησης). Δηλαδή όσο περισσότερο λιμοκτονεί η ασθενής, τόσο περισσότερο αυξάνει την φυσική της δραστηριότητα με αποτέλεσμα να υπερρυθμίζεται το άγχος, με την αυξημένη έκκριση ντοπαμίνης. Με την υπερέκκριση ντοπαμίνης, ο ασθενής βιώνει την εμπειρία της ανταμοιβής. Οπότε ένας από τους βασικούς μηχανισμούς που εμποδίζουν βιολογικά την ανάρρωση είναι αυτός ακριβώς. Όσο περισσότερο ο εγκέφαλος λιμοκτονεί, τόσο το αίσθημα της ανταμοιβής ενισχύεται. Έτσι, η ασθένεια ενισχύεται με όλα τα πιθανά συμπτώματα και συμπεριφορές που θα διασφαλίσουν την συνέχιση του βιώματος της ανταμοιβής καθώς η θέα της τροφής στέλνει το μήνυμα της απειλής και της τιμωρίας στον εγκέφαλο, ανεβάζοντας το άγχος στα ύψη.

Καταλαβαίνετε λοιπόν ποσό δύσκολο είναι ένας / μια ασθενής να πάει κόντρα σε όλη αυτή τη βιολογική διεργασία ευχαρίστησης. Είναι σαν να λέμε σε κάποιον σταμάτα να κάνεις σεξ η άλλες δραστηριότητες που οδηγούν σε απόλαυση.

Ένα από τα σημαντικότερα ερωτήματα είναι πως είναι δυνατόν να αναχαιτιστούν αυτά τα συμπτώματα μέσα στην θεραπεία χωρίς να εμπλέκεται η παρουσία της τροφής; Οι τελευταίες έρευνες στην Αγγλία και την Αμερική αναδεικνύουν την αναγκαιότητα για την εμπλοκή της τροφής μέσα στην ίδια την θεραπεία των εξωτερικών ασθενών. Μέχρι τώρα οι παρεμβάσεις τέτοιου τύπου γίνονταν μόνο σε μονάδες εσωτερικής νοσηλείας η σε κέντρα ημέρας. Η θεραπεία έκθεσης στο φοβικό αντικείμενο που είναι η τροφή είναι κάτι που εφαρμόζεται σε κέντρα του εξωτερικού αλλά και στο κέντρο μας στην Ελλάδα. Η εμπειρία της ομάδας του κέντρου είναι πολύχρονη πάνω στο θέμα σίτισης της ΝΑ, με μεγάλα ποσοστά επιτυχίας στην αύξηση του βάρους και στην αποκατάσταση συμπεριφορών που συντηρούσαν τη νόσο.

Κατά την διάρκεια της 20ετους εμπειρίας μου στις διατροφικές διαταραχές έχω βιώσει διάφορα συναισθήματα. Όμως το συναίσθημα να είσαι παρούσα στην πιο δύσκολη μάχη του / της ασθενούς είναι μοναδικό και ανεπανάληπτο. Μια είναι η αλήθεια, ότι αν δεν φας μαζί με τον ασθενή σου δεν μπορείς να αντιληφτείς το μέγεθος της νόσου. Καθώς την ώρα του γεύματος γίνεσαι μάρτυρας όλων των δυσκολιών και των φόβων τους. Είναι η στιγμή της μεγάλης πάλης ανάμεσα στη θέληση και την βιολογία ενός ατόμου που προσπαθεί να νικήσει μια βιολογία που το σαμποτάρει και του στερεί το δικαίωμα να ζήσει όπως του αξίζει.

Η σίτιση και η έκθεση στην τροφή, είναι το σημαντικότερο καινοτομικό θεραπευτικό εργαλείο για την επίτευξη της ανάρρωσης, χαρίζοντας τόλμη και ελπίδα στους ασθενείς και τις οικογένειες τους!

Μαρία Τσιάκα
Διευθύντρια του Ελληνικού Κέντρου Διατροφικών Διαταραχών
Υπ. Διδάκτωρ του Τμήματος Διατροφικών Διαταραχών, Ψυχολογικής Ιατρικής, King’s College London.